Tajne nauczanie w Leżajsku w okresie okupacji.
Rozmowa z panią Lidią Chmurą- Leżajszczanką , której rodzina tworzyła historię miasta od wielu pokoleń.
Irena Lidia Chmura urodziła się 18 października 1923r. w Leżajsku. Jej pradziadek Józef Kublin otrzymał w 1901r. honorowe obywatelstwo miasta Leżajska. Dziadek Walery Kiszakiewicz, oraz wcześniej jego ojciec Kornel, pełnili kolejno służbę jako „mianowany i zaprzysiężony kasjer magistratu Gminy Miasta Leżajsk”
Irena Chmura w czasie okupacji działała w konspiracji (ps. Marta) w AK w Referacie Wywiadu i Rozpoznania – służba łączności. Była łączniczką, kolporterką i kwatermistrzem, a po odbytym tajnym kursie sanitarnym otrzymała też przydział do czołówki sanitarnej. W lipcu 1944r. była w grupie operacyjnej „Burza”. W 1944r. zdała tajną maturę. W czerwcu 1949r. została aresztowana przez UB. Wyrokiem Sądu Wojskowego w Rzeszowie za działalność w konspiracji (AK) została skazana na 5 lat i 6 miesięcy więzienia, utratę praw publicznych i honorowych na 1 rok oraz przepadek mienia. Wyrok złagodzony amnestią do 2 lat i 9 miesięcy odsiedziała w więzieniu w Fordonie.
Za zasługi w walce z okupantem awansowana w 2001r. na stopień podporucznika Wojska Polskiego. Jest aktywnym członkiem Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, Koła nr 1 w Leżajsku.
W czasach II wojny światowej Leżajsk znajdował się pod okupacją niemiecką i podzielił losy innych miast Generalnego Gubernatorstwa. We wrześniu 1939 r. rozpoczęto naukę w Gimnazjum i Liceum Leżajskim, lecz okupant niemiecki przerwał funkcjonowanie szkoły.
4 listopada na zwołanej konferencji aresztował sześciu nauczycieli w tym i Józefa Grögera – ojca pani Lidii.
1. Pani Lidio jak można było zdobywać wiedzę szkolną w tym trudnym okresie?
Z okupantem można było walczyć w różny sposób, my młodzie wówczas ludzie staraliśmy się zachować godność poprzez uczestnictwo w tajnym nauczaniu, które chroniło nas od wynarodowienia i ciemnoty. Bardzo ważną rolę w tym cichym froncie walki z najeźdźcą niemieckim odegrali nauczyciele. Wśród nich był także mój tata, który po zwolnieniu z więzienia przystąpił do organizacji pracy w tajnym nauczaniu (ps. Tadeusz). Był on również członkiem Komisji Egzaminacyjnej. Współpracując z zaprzyjaźnionymi rodzinami Gdulów, Dańczyków i Romańskich przechowywał w domu część biblioteki, archiwum i wyposażenia szkolnego.
2. Jak wyglądała nauka w praktyce, czy rodzice chętnie wysyłali dzieci, czy nie obawiali się zdrady, represji?
W drugiej połowie października niektóre szkoły, te które nie były zniszczone lub zajęte przez okupanta wznowiły naukę. Szkoły średnie i wyższe nie uzyskały zezwolenia na nauczanie. Szkoły powszechne miały być instytucjami służącymi ujarzmieniu narodu polskiego, szkoły wyższe uznano za niebezpieczne i dlatego nie miały prawa istnieć. Otwarcie szkół napawało rodziców wielkim niepokojem o los dzieci pozostających w szkołach pod niemieckim nadzorem, ale wielkie zaufanie jakim darzyli nauczycieli pozwoliło mieć nadzieje, że nie dopuszczą do zgermanizowania młodzieży. Jak już powiedziałam gimnazja i szkoły średnie nie uzyskały zezwolenia na nauczanie, dlatego tworzono tajne komplety nauczania. Zadania tego podjęli się nauczyciele z pełną świadomością grożącego im niebezpieczeństwa. Ja w raz ze swoimi koleżankami Irką Kozłowską, Elą Zawilską i kolegą Zbyszkiem Zawilskim spotykaliśmy się na tajnych kompletach w domu…… na ulicy Burmistrzów Zawilskich.
3. Czy rodzice uiszczali opłaty nauczycielom za naukę swoich dzieci?
Nauczyciele jako wynagrodzenie za przekazywanie dzieciom swojej wiedzy otrzymywali od rodziców najczęściej produkty żywnościowe. Na skutek panującej ogólnej nędzy ludności, zapłaty były niewspółmierne do trudu i grożącego niebezpieczeństwa. Nie wszyscy nauczyciele wyrazili zgodę na prowadzenie tajnych lekcji. Ośrodek leżajski ożywił swą działalność w roku szkolnym 1942/43. Na terenie miasta zorganizowano 3-4 komplety nauczania z zakresu gimnazjum.
Mój ojciec w okresie międzywojennym zorganizował w Leżajsku Spółdzielnię Rolniczo-Handlową, w której będąc kierownikiem zatrudniał w czasie okupacji wielu pozbawionych pracy nauczycieli z Gimnazjum i Liceum oraz Polaków wysiedlonych z poznańskiego.
4. W jakich miejscach organizowano tajne komplety, czy uczono według programów przedwojennych i czy wydawano świadectwa ukończenia szkoły?
Nigdy nie wiedzieliśmy, gdzie będą odbywać się lekcje. Pamiętam dom państwa Danysów, Z. Fedyka, S.Trębeckiego, I. Kozłowskiej. Jeżeli chodzi o programy nauczania to okupant wydał zarządzenie, w którym wydał zakaz nauczania według programów przedwojennych. Nauczyciele nie przestrzegali tego zakazu i mimo grożącego niebezpieczeństwa przekazywali wiadomości i uzupełniali wiedzę programem zakazanym. Zajęcia odbywały się w grupach 3-4 osobowych w godzinach popołudniowych lub wieczornych. Najczęściej wybierano dom o dwóch wyjściach, co dawało szanse opuszczenia budynku w razie niebezpieczeństwa. Organizatorem zespołów uczniowskich Komisji Egzaminacyjnej był Stanisław Gdula. Pierwszy egzamin maturalny odbył się w 1942r. Moja mała matura odbyła się w roku ……, a zdawałam ją w wieku 16 lat, w moim domu przy ulicy Mickiewicza ….. Język polski u prof. Leśniakowskiego, łacinę i język niemiecki u Tomasza Malepszego. Świadectwa ukończenia szkoły były wydawane po okupacji. W Rzeszowie została powołana Komisja Weryfikacyjna dla legalizacji tajnego nauczania, która zajmowała się wydawaniem świadectw maturalnych.
5. Jak wyglądała i przebiegała matura w czasie okupacji?
Pierwszy egzamin maturalny odbył się w październiku 1942 roku. Przygotowanie do matury było niezwykle trudne, ponieważ brakowało podręczników i zwykle uczyliśmy się w kilkuosobowych grupach. Natomiast osoby udostępniające swój dom na miejsce egzaminu narażały siebie i swoje rodziny na wielkie niebezpieczeństwo. W czasie trwania matury często na ulicy przed domem czuwał ktoś nad bezpieczeństwem wszystkich zdających oraz komisji egzaminacyjnej. Egzaminy maturalne były dużym przeżyciem dla uczniów i nauczycieli. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że czynią to wbrew okupantowi, mając nadzieje iż w przyszłości zasilą szeregi inteligencji polskiej. Moja duża matura odbyła się już po wyzwoleniu.
6. W okresie międzywojennym Leżajsk zamieszkiwały różne nacje. Czy leżajszczanie innych narodowości także angażowali się w tajne nauczanie?
W tajnym nauczaniu uczestniczyła tylko polska młodzież. Ukraińcy w czasie okupacji byli podburzani przez Niemców i często dochodziło do nieprzyjemnych incydentów. Nacjonaliści ukraińscy głośno domagali się swoich szkół i podstępem zajmowali sale lekcyjne w szkołach polskich.
Bardzo dziękuję Pani za rozmowę i wzbogacenie naszej wiedzy o tajnych kompletach, odważnych uczniach i bohaterskich nauczycielach, którzy ryzykowali życie własne i swoich bliskich podtrzymując w Leżajszczanach w tych trudnych chwilach ducha polskości.
