Autor: adminpddm

Utrata niepodległości w 2. połowie XVIII wieku była tragedią dla całego narodu. Czas trwania zaborów przeciągał się, ale wszyscy wierzyli, że przyjdzie ich kres i że odzyskamy wolną ojczyznę. Marzenia i czyny zbrojne przeplatały się wzajemnie. Odczucia takie i pragnienia można odczytać nie tylko w dziełach klasycznych, ale i w skromnych pamiętnikach, jakie pozostały po naszych przodkach, pochodzących z naszego terenu. Zostały wykorzystane przy pisaniu niniejszego artykułu, o położeniu i życiu ludności Leżajska i okolic na początku XX wieku i w okresie I wojny światowej.

ŻYCIE W MIEŚCIE NA POCZĄTKU XX WIEKU

Niełatwe warunki życia mieszkańców Leżajska w zaborze austriackim uległy wyraźnemu pogorszeniu na skutek kilku pożarów, jakie wybuchły na początku XX wieku. Pierwszy pożar miał miejsce w 1903 roku i trwał trzy dni, ale o wiele groźniejszy był drugi z 26 lipca 1906 roku. Rozpoczął się on od posesji położonej przy ulicy Sandomierskiej, a następnie przeniósł się na zabudowania położone przy ulicach: Mickiewicza, Wesoła, plac Szkolny, Bożnicza, Rzeszowska i Jatkowa. W sumie spłonęło około 185 budynków mieszkalnych i 144 obiekty gospodarcze. Straty oszacowano na około 1 milion koron. Poszkodowanych zostało około 1713 mieszkańców. Po zakończeniu akcji gaśniczych podjęto działania związane z opracowaniem nowego planu zagospodarowania rynku, (o wymiarach 138 m na 172 m) i posesji położonych obok niego. Opracowania planu podjął się inż. Mikołaj Czajkowski, a następnie Franciszek Jakubek. Przy okazji wprowadzono nazwy ulic i wytyczono ich nowy przebieg. Wznoszone domy były murowane, kryte dachówką, łupkiem lub blachą. Zaprowadzono numerację domów. Podjęto również pierwsze działania na rzecz budowy wodociągów i kanalizacji w centrum miasta, gdyż klasztor oo. Bernardynów posiadał własne ujęcie wody, znajdujące się w zachodniej części dzielnicy Podklasztor. W 1904 roku dokonano tam wymiany rur dębowych na metalowe. Woda płynęła pod naturalnym ciśnieniem. Po uruchomieniu w dniu 14 stycznia 1900 roku linii kolejowej Przeworsk–Rozwadów, wybudowano studnię głębinową przy ulicy Sandomierskiej, z której podciągnięto wodociąg do stacji kolejowej. Z tych wodociągów korzystano do lat 60. XX wieku. Na terenie miasta znajdowało się 9 studni głębinowych, z których korzystali mieszkańcy Leżajska. Z czasem Leżajsk stawał się miejscowością coraz bardziej atrakcyjną zarówno dla przedsiębiorców, jak i pątników. Leżajsk był miastem wielowyznaniowym. Zamieszkiwali tu wyznawcy religii rzymskokatolickiej, grekokatolickiej, judaizmu i protestanci. Współżycie między nimi układało się poprawnie. Wspólnie zasiadali w Radzie Miejskiej czy w Radzie Szkolnej. Wspólnie witali przybyłych do miasta dostojnych gości. Czasami dochodziło do różnych sprzeczek, dotyczących np: podwyższania podatków miejskich, udzielania pomocy przy wznoszeniu domów użyteczności publicznej innym wyznawcom np. grekokatolikom, domu ludowego „Proświty”. Ale solidarność była widoczna podczas obchodów różnych uroczystości, związanych z rocznicami narodowymi. Przykładowo, w kościołach, cerkwi i synagodze odprawiano nabożeństwa i modły z okazji sprowadzenia doczesnych szczątków Adama Mickiewicza do Krakowa i złożenie ich na Wawelu, rocznicy Konstytucji 3 maja i innych ważnych wydarzeniach. Miasto powoli rozwijało się pod względem gospodarczym. Wykorzystano lokalne warunki do rozwoju drobnej wytwórczości i rzemiosła. Wprawdzie jedne zawody zaczęły wymierać, ale powstawały nowe. Zrezygnowano np. z produkcji garncarskiej na rzecz produkcji kafli i potrzebnej do odbudowy cegły. Garnki gliniane były wypierane przez żeliwne lub miedziane. Glinę wydobywano ze złóż znajdujących się w rejonie Starego Miasta, w Leżajsku w kierunku Wierzawic. Rozwijać zaczęło się koszykarstwo, które przywędrowało z pobliskiego Rudnika n. Sanem. Utworzono Szkołę Koszykarską przy ulicy Sandomierskiej (stąd starsi mieszkańcy mówili, że idą na ulicę Koszykarską). W celu sprawnego i tańszego zakupu dewocjonaliów, miejscowi kramarze utworzyli Chrześcijańską Spółkę Kramarzy. Dyrektorem jej został o. Fulgenty Szklanny, członkami zaś byli: Franciszek Bereziewicz, Antoni Gwożdziewski, a prezesem Sebastian Maruszak. Spółka liczyła 22 członków i posiadała własny statut. W 1910 roku utworzono kolejną Spółkę Wyrobu Zabawek i Towarzystwo z Ograniczoną Poręką. Założycielami byli: Marian Garbacki i Władysław Szczepanik. Rozwijało się też rzemiosło. Popularne wśród mieszkańców Leżajska stały się zawody murarza, sztukatora czy malarza. Rzemieślnicy ci przyczynili się do odbudowy Leżajska po pożarach. Pracowali także i w innych miejscowościach Galicji. Znane były całe rodziny, które wykonywały powyższe zawody np.: Kisielewiczów, Markiewiczów, Mazurkiewiczów, Kordasów, Kordalów, Komarnickich, Krawczyków i innych. Kunszt sztukatora przechodził z ojca na syna w rodzinach: Musztafów, Wilczków, Nerów, Ordyczyńskich, Kisielewiczów, Goździewskich, Bereziewiczów, podobnie jak zawód rzeźnika w rodzinach: Karasińskich, Tryczyńskich, Deców i innych. Leżajsk znany był również z doskonałego piwa i wytwórni wódek i likierów Browar i wytwórnia znajdowała się przy ulicy Mickiewicza, (obecny ogródek jordanowski i Szkoła Muzyczna). Rozwijający się ruch pielgrzymkowy dwóch religii monoteistycznych (katolicyzmu i chasydyzmu) wpływał na rozwój bazy hotelowej oraz jadłodajni – restauracji. Dodajmy, że rocznie leżajskie sanktuarium odwiedzało około 100 tysięcy pielgrzymów, których trzeba było wyżywić i zapewnić im nocleg. W Leżajsku istniały również zakłady rzemieślnicze prowadzone przez mieszkańców pochodzenia żydowskiego. Zajmowali się głównie wytwarzaniem wyrobów sukienniczych, naczyń kuchennych i innych. Obok działalności gospodarczej władze miasta duży nacisk kładły na edukację m.in. poprzez podwyższanie stopnia organizacji szkolnictwa podstawowego, utworzenie Szkoły Koszykarskiej w 1909 roku, a w 1912 roku powołano Gimnazjum Realne. Przyuczaniem do zawodu zajmowali się także miejscowi rzemieślnicy zarówno pochodzenia polskiego, ruskiego, jak i żydowskiego. Ważnym zadaniem władz lokalnych było dokonywanie poboru rekruta do służby wojskowej w armii austro-węgierskiej. Najczęściej służbę odbywali oni w: Przemyślu, Sokalu, Jarosławiu Tarnowie, a także w innych miejscowościach na obszarze monarchii. W pierwszych latach XX wieku zauważalne było także zainteresowanie młodzieży działalnością nowo powstałego w 1903 roku Gniazda Towarzystwa Gimnastycznego„Sokół”. Towarzystwo to najpierw zajmowało się rozwojem sportu przez powstające sekcje sportowe i propagowaniem turystyki, a także organizowało różne imprezy o charakterze patriotycznym. Przykładem mogą być spotkania z weteranami powstania styczniowego, uczestnictwo w Zlocie Grunwaldzkim w Krakowie w 1910 roku, czy organizowanie obchodów rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja i innych. Zbierano również fundusze na budowę pomnika Adama Mickiewicza i pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie. Długoletnim prezesem „Sokoła” w Leżajsku był Stanisław Wodziński, a oddziału żeńskiego Maria Reichertowa z Wodzińskich. W działalność tę prawdopodobnie włączył się inż. Władysław Sikorski, który czasowo mieszkał w Leżajsku, gdyż prowadził tu prace przy regulacji Sanu. Po latach stagnacji znowu wzrosła aktywność leżajskiego „Sokoła”, między innymi z inicjatywy Franciszka Larendowicza – organisty w klasztorze oo. Bernardynów, malarza Władysława Bąkowskiego, (który prowadził prace konserwatorskie w klasztorze), miejscowego kupca Władysława Haszty. W celu zachęcenia młodzieży do działalności utworzono kółko fotograficzne. W tym kółku aktywnie działał Włodzimierz Popiel. Powyżsi działacze w 1912 roku postanowili utworzyć Związek Strzelecki. Włodzimierz Popiel w oparciu o sprowadzony wzór statutu Krakowskiego Związku Strzeleckiego opracował statut Polskiej Drużyny Strzeleckiej w Leżajsku. Po otrzymaniu odpowiedniego zezwolenia od władz powiatowych z Łańcuta, powołano do życia Polską Organizację Strzelecką. Pracami Wydziału i Zarządem aktywnie kierowali Stanisław Mochylski, pełniąc funkcję prezesa. Wiceprezesem był Włodzimierz Popiel, sekretarzem Tomasz Sokalski, skarbnikiem Wacław Haszto, gospodarzem Franciszek Larendowicz, a komendantem drużyny Walenty Sztaba. W celu pozyskiwania funduszy organizowano różne imprezy. Za zgromadzone pieniądze zakupiono mundury i karabiny dla drużyny strzeleckiej, organizowano wycieczki. Działalność tej drużyny trwała do wybuchu I wojny światowej. Co pewien czas do Leżajska przyjeżdżał ze Lwowa mjr Furgalski, który prowadził zajęcia instruktażowe związane z budową i posługiwaniem się bronią. Pomyślny rozwój ekonomiczny i przeobrażenia społeczne zostały przerwane wybuchem I wojny światowej.

PIERWSZE NIEPOKOJE WOJENNE

Miesiące maj i czerwiec 1914 roku w Galicji były bardzo gorące, zarówno pogodowo, jak i w sytuacji politycznej. Sytuacja była bardzo napięta i niepewna, bo w każdej chwili mogła przerodzić się w zbrojny konflikt. Austriacy przygotowywali się do wojny poprzez rozmieszczanie wojsk, w tym również w Leżajsku i okolicy. Do Leżajska przybyła II Kompania 85. pułku Rawskiego na ćwiczenia. Jej wizytację przeprowadził w dniu 23 czerwca 1914 roku arcyksiążę Ferdynand Karol, syn arcyksięcia Karola Stefana z Żywca, który wraz z towarzyszącymi osobami zakwaterował w klasztorze oo. Bernardynów. …wnet wszyscy u nas zanocowali. Zauważyliśmy, że w obcowaniu arcyksiążę był nader towarzyskim i przystępnym, tej hardości jaką się spotykało niekiedy u innych Habsburgów w nim nie było wcale. Uderzyło nas to wielce, gdy wyjeżdżając z Leżajska przy pożegnaniu rzekł te słowa: my tu wrócimy…¹. 28 czerwca 1914 roku doszło do tragicznego w skutkach zamachu w Sarajewie. Został zamordowani arcyksiążę Ferdynand następca tronu i jego żona Zofia. Wiadomość ta dotarła do Leżajska w godzinach wieczornych (tak opisuje w swoim pamiętniku Julia 28 czerwca byliśmy na „Wielkim festynie” w Leżajsku. Wśród wesołej zabawy po paru godzinach przystępuje do nas p. Czechowiczówna nauczycielka i mówi: co za okropna wiadomość. We „Lwowie” zastrzelono arcyksięcia następcę tronu. Wieść z elektryzowała wszystkich, chcemy wiedzieć, co jest na rzeczy? Czy to prawda? Skąd ta wieść? Dowiadujemy się, że arcyksięstwo zabici bombami w Serbii, że z dworu hrabiego Potockiego zawiadomiono telefonicznie p. Beera nadleśniczego w Leżajsku Hr. Potocki był podobno dobrym znajomym, czy przyjacielem arcyksięcia, a może jego otoczenie, więc taką wieść otrzymał. Wśród różnych pogłosek czekamy z upragnieniem dziennika. Ale to był dzień niedzielny, zaś następny świąteczny (Piotra i Pawła), więc gazetę otrzymaliśmy dopiero we wtorek i to nadzwyczajny dodatek. Tak więc doczekaliśmy pewniejszych wiadomości. Zaczęło się pilne śledzenie wypadków, pełne różnych przypuszczeń i wniosków, bo czuliśmy, że to zaczątek ważnych dziejów, a może zarzewie dawno oczekiwanej wojny europejskiej² . Mieszkańcy zaczęli pilnie śledzić bieg wydarzeń od 28.06 do 28.07.1914 roku. Wymiana not między rządami Austro-Węgier a Serbią nie przyniosła pozytywnych rezultatów. Doszło do zaognienia stosunków między tymi państwami, a następnie do wypowiedzenia wojny Serbii w dniu 28 lipca 1914 roku. Po wypowiedzeniu wojny ogłoszona została powszechna mobilizacja, która objęła mężczyzn z Leżajska i z okolicznych miejscowości. Najpierw zmobilizowano mężczyzn w wieku 21–35, następnie od 19. i powyżej 35. roku życia. Mobilizacji towarzyszył płacz żon, dzieci, narzeczonych, matek, ojców. Pociągi przejeżdżające przez Leżajsk były przepełnione żołnierzami. Zmobilizowani udawali się do punktów zbiorczych w Jarosławiu, Przemyślu, Rzeszowie, Tarnowie, Krakowie i do innych miejscowości. Na stacji był wielki bałagan. Kto nie dostał się do pociągu, musiał biwakować pod gołym niebem. Na szczęście w tym czasie noce były ciepłe i pogodne. Wraz z mobilizacją żołnierzy, dokonywano także poboru koni oraz bydła. Selekcja była ostra. Konie dla wojska musiały być zdrowe i dobrej kondycji. Po zakwalifikowaniu przekazywano je najczęściej do punktów zbornych w Jarosławiu i Przemyślu. Na klasyfikacji koni trzeba było się znać. W Leżajsku zajmował się tym m.in. Roman Peitler wraz miejscowymi Żydami. Mieszkańcy musieli dostarczyć dla potrzeb wojska pewną ilość bydła i trzody chlewnej. Bydło było na ogół w gorszej kondycji mięsnej, ponieważ brakowało odpowiedniej karmy. Ze względu na panującą od dłuższego czasu suszę, brakowało dobrej jakościowo trawy i siana. Jednak ta susza nie zaszkodziła urodzajowi zbóż i owoców. Cała mobilizacja przeprowadzona została w okresie sierpniowego odpustu. W klasztorze leżajskim jest odpust Porcjunkuli, uczestniczyło w nim wielu wiernych, w tym poborowych, których postanowiono w pierwszej kolejności spowiadać, aby umożliwić im jak najszybszy wyjazd do punktów zbornych. Kobiety spowiadano w godzinach późniejszych. Nad realizacją tych ustaleń czuwał gwardian Sergiusz Michna.

LEŻAJSK NA SZLAKU DZIAŁAŃ FRONTU WSCHODNIEGO

Na początku sierpnia pojawiły się w Leżajsku pierwsze patrole zwiadowcze wojsk austriackich. Byli to dragoni w liczbie 19, pod dowództwem rotmistrza Festenburga. Następnie zjawili się husarzy węgierscy pod dowództwem rotmistrza Żołny. Zadaniem tych patroli było przygotowanie i rozpoznanie terenu wzdłuż rzeki San. W połowie sierpnia zwiększyła się liczebność wojsk austriackich, złożonych przeważnie z Węgrów, Austriaków, Niemców, Czechów, Tyrolczyków. Rozmieszczono ich po domach i ogrodach mieszkańców Leżajska. Zauważalne również były ruchy migracyjne mieszkańców Leżajska, głównie pochodzenia żydowskiego i ruskiego, którzy udawali się w kierunku wschodnim lub zachodnim. Drugi odpust sierpniowy Wniebowzięcia Matki Bożej w dni 15 sierpnia był bardzo skromny. Na msze odpustowe przybyli tylko mieszkańcy Leżajska i okolicznych wsi, brakowało pielgrzymów z odległych miejscowości. W dniu 18 sierpnia 1914 roku miała miejsce szczególna uroczystość. Była to rocznica urodzin cesarza Franciszka Józefa I. Z tej okazji została odprawiona przy stacji kolejowej uroczysta msza św. Oddano honory wojskowe, a następnie przeprowadzono próbne ćwiczenia I baterii artylerii. Ogólnie atmosfera była jednak bardzo napięta, wszędzie przygotowywano się do działań wojennych. We wrześniu rozpoczęły się walki nad Sanem na linii Sieniawa–Krzeszów. W Leżajsku słychać było odgłosy wystrzałów z broni maszynoweji artylerii. Nauka w szkołach została przerwana, a budynki szkolne zajęło wojsko. Wieści z linii frontu były niepomyślne. Pociągi przestały kursować z chwilą wysadzenia mostu kolejowego na Trzebośnicy w Rudzie. Kwaterowano również cofające się „nasze” wojska. Udzielano rannym pomocy sanitarnej i żywnościowej, z czego byli bardzo dumni. Walki na linii Sanu Austriacy przegrali i zaczęli się wycofywać. Wśród cofających się brakowało Polaków. Brak Polaków tłumaczono sobie w następujący sposób …mówimy sobie nasze wojsko-bo walczą w naszym kraju i bronią państwa austriackiego przed wydarciem jednej prowincji, bronią także nas przed zalewem moskiewskim. Ale to nie są nasi, bo są tu sami Węgrzy, Niemcy, Austriacy, Czesi i Tyrolczycy. Robimy smutne przypuszczenie, że polscy żołnierze są pod mogiłą lub leżą w szpitalach, chociaż mówią nam, że są jeszcze polskie pułki. Nie biorą udziału w tutejszych walkach, ale gdzie są, trudno nam się dowiedzieć. Ostatni transport ze stacji Leżajsk odszedł w dniu 15 września 1914 r³. W nocy 16 na 17 września 1914 r. zostały spalone magazyny na stacji kolejowej w Leżajsku.

IX 1914 R.– ROSJANIE W LEŻAJSKU

Po przegranej bitwie na linii Sieniawa–Krzeszów wojska austriackie wycofały się. Do Leżajska weszły oddziały rosyjskie. Najpierw pojawiły się patrole kozackie, które miały na celu rozpoznanie terenu i sytuacji, a następnie zaczęły napływać liczne oddziały rosyjskie. Zachowanie ich było okropne: …a upewniwszy się, że odeszli przybywają coraz liczniej, wreszcie zjawiła się armia regularna, piechota, artyleria itd. Żywności wiozą ze sobą bardzo mało, a co im potrzebne rekwirują, zwłaszcza z pól zabierają wszystko co pozostało, a więc kartofle, kapustę, buraki, i co tylko było. Jednym płacą za to, innych nawet się nie pytają tylko grabią…⁴ . Jednak walki nie zakończyły się. W dalszym ciągu toczyły się walki o most na Sanie w Starym Mieście, który ostatecznie dostał się w ręce Rosjan. W międzyczasie Austriacy zniszczyli ten most. Zwiększyła się liczba wojsk rosyjskich w Leżajsku i okolicznych wsiach. Mieszkańcy przeżywali tragiczne chwile. Wojsku rosyjskiemu brakowało żywności, odzienia i kradło co się dało. Szczególnie trudne chwile przeżył klasztor w nocy z 3/4 października, ponieważ wtedy to przypada odpust św. Franciszka. I ten odpust był nieudany. Zamiast pielgrzymów przybywało wojska wokół sanktuarium. …Noc ciemna, zimna, dżdżysta,- gdzie okiem sięgnąć naokoło klasztoru i na całym Podklasztorze jeden obóz. Setki ognisk wszędy płoną, na te ogniska idą parkany, deski, gonty z ogrodzenia, przygotowany materiał budowlany, wszystko to rąbią i palą. Drżeliśmy, by nie zaprószono gdzie ognia. Na Łanie klasztornym zabierają nam bydło, za dwie piękne krowy i buhaja zapłacili aż 20 rubli. Prócz tego zabierają przemocą siano, koniczynę i co tylko mogą, a wszystko wywożą do Rudy lub za San. Na naszym folwarku na Łanie w nocy z 2/3 X urządzili napad pod pozorem, że zaraz mają nadejść Kozacy i rabować, więc oni pragną ocalić przed rabunkiem. Ratowali w ten sposób, że wypuścili wszystko bydło ze stajen, potem zagnali do ogrodu, w ogrodzie rozebrali parkan, i z krzykiem i wrzaskiem wygnali je w pole. Służba wraz z bratem Pacyfikiem broniła bydła, lecz rady dać nie mogli, bo Moskali było o wiele więcej, przy tym strzelali, to jednak tym strzelaniem nie mało poczynili strachu…⁵ . Duże straty poniosło gospodarstwo klasztorne Łan w Przychojcu, które pozostało na łasce kozactwa. Kolejny rabunek miał miejsce w dniu 9 października w dzielnicy Podklasztor w sklepach u Haszty, Garbackiego i w restauracji u Kurowskiego. W tym dniu Rosjanie zaczęli kopać okopy na linii Gillersshof ku Chałupkom od strony zachodniej. Trud ich jednak był daremny.

X 1914 R. – AUSTRIACY W LEŻAJSKU

Szybki marsz wojsk austriackich spowodował, że powrócili do Leżajska w dniu 10 października. Rosjanie wycofali się za San. Wśród mieszkańców mieszkańców Leżajska, a szczególnie wśród ludności żydowskiej i ruskiej, ponownie zapanował popłoch. Zaczęli szybko pakować swoje rzeczy i opuszczać Leżajsk. Podobna sytuacja miała miejsce w okolicznych wsiach. . Zachowanie powracających wojsk austriackich budziło wiele zastrzeżeń. Szczególnie arogancka była postawa sztabu wojskowego po wejściu do konwentu. …Około godziny 7.30 rano wszedł do konwentu cały sztab 25 dywizji 14-go korpusu, oficerów pcha się bezliku wraz z żołnierzami, każą otwierać wszystkie cele, a nam się wynosić. Dopiero stanowczość ojca gwardiana ich powstrzymała, który im oświadczył, że raczej pozabijać się dadzą, a klasztoru nie opuszczą. Nie wypędzono nas wprawdzie z klasztoru, lecz pozabierano nam wszystkie cele, i obrócono je w kancelarie wojskowe, tudzież na telefony i inne swe użytki. Tak samo zabrano nowicjat, sale rekreacyjne dla młodzieży, i tam po wyrzuceniu całego urządzenia, jak np. stoły, szafki, stołki itd. umieszczono 67 oficerów. Nie uszła swego losu biblioteka, gdzie się wdarli żołnierze. Bez zapytania się wyważyli drzwi do westjarji czyli szatni, gdzie przechowywana była bielizna wszystkich zakonników i odzież i w oka mgnieniu rozdrapali te rzeczy żołnierze dla siebie. W reflektarzu wielkim zrobili kancelarię sztabową, salkę obok celi ojca gwardiana zajęli oficerowie na swe narady, a dla wszystkich zakonników zostawiono tylko jeden niewielki pokój poza wspomnianą salką. Z kuchni wyrzucono braciszka kucharza, a naczyniem kuchennym posługiwali się jak gdyby własnym. Poza tym wszystkie korytarze dolne i górne zajęli żołnierze i pokotem się na nich rozłożyli. Można sobie wyobrazić jaki tam wkrótce stał się porządek i jaki zaduch zabójczy…⁶ . Tegoż samego dnia, tj. 10 października, przyprowadzono 1400 jeńców rosyjskich wziętych do niewoli nad Sanem i umieszczono ich na cmentarzu kościelnym czyli na dziedzińcu między „Bramką” a kościołem na placu rajskim. Zabitych pochowano powyżej posesji Niemczyków przy dzisiejszej ulicy Przemysłowej. …Z tego miejsca, zresztą strzeżonego i zamkniętego, nie wolno było jeńcom nigdzie wychodzić, więc swe potrzeby naturalne spełniało 1400 jeńców na miejscu poświęconym, bo na tym cmentarzu, dookoła murów kościoła leżajskiego, które niesłychanie zaraz w pierwszym za plugawione zostało. Smród był tak okropny, że zapełnił kościół cały…⁷ .

XI 1914 R. – W LEŻAJSKU PONOWNIE ROSJANIE

Walki nad Sanem koło Leżajska trwały do 4 listopada i zakończyły się klęską wojsk austriackich oraz ich odwrotem. Wojska rosyjskie szybko podjęły się odbudowy zniszczonego mostu na Sanie w Starym Mieście. Przy odbudowie zaangażowali mężczyzn z Leżajska i z okolicznych wsi. …Z lasu klasztornego .wycięli 1000 sztuk dorodnych sosen, świerków, jodły oraz 30 sztuk sosen masztowych po 28 metrów każda. Tym razem nie mieszkali w klasztorze⁸ . Walki trwały, a życie mieszkańców Leżajska i okolic toczyło się swoim torem; trzeba było żyć. Pogorszyły się warunki bytowe. Brak było pracy. Płody rolne, które nie zostały zebrane z pól, uległy zniszczeniu w wyniku działań wojennych. Na rynku ceny żywnościowe gwałtownie wzrosły. W październiku 1914 roku ceny w Leżajsku kształtowały się: …1 kg cukru 2K 40h, 1 l. nafty 1k 50h, 1 l. spirytusu 1K 20h, pudełko zapałek 6 h, tabliczka czekolady 26 h, 1 kg soli 2K. Dla porównania trzy miesiące przed wojną te same artykuły kosztowały/w powyższym porządku/: 96 h, 34 h, 60 h, 2 h, 10 h, 20 h…⁹ . Powodem wzrostu cen były rosnące trudności ze zdobyciem i sprowadzeniem poszczególnych artykułów. …Linii kolejowej u nas nie naprawiono i nie można tego zrobić bo leży równolegle do linii bojowej i w małej odległości. Jeżeli ktoś z kupców, lub z mieszczan nie zajmujących się handlem chce coś przywieźć, wykonuje to z wielkimi trudnościami. Chłop niechętnie najmuje się, bo przez cały czas drży o swoje konie, tak często zabierane przez klasyfikatorów. Każe sobie płacić 60–70K za drogę do Łańcuta, prócz tego bierze czasem kaucję. I tak jeden mieszczanin dawał za furmankę do Rzeszowa 70K i kaucję za konie 1000K. Towary nie zawsze można było dostać w tym mieście, do którego się przyjedzie. Wraca więc kupiec taki próżnym wozem do domu, albo jedzie dalej pociągiem i szuka towaru. W pewnym wypadku mieszczanin zajechał aż do Krakowa i tam coś kupił. Rzecz jasna, że wszystkie te koszta muszą być przy sprzedaży towarów pokryte. Stąd taka niebywała drożyzna. Prawdą jest również, że brak wszelkiej kontroli normującej ceny. Jednak nikt na to nie zważa, bo za łaskę poczytujemy, gdy ktoś przywiezie bodaj parę zapałek. Jaka to mała rzecz-zapałka, a jaka cenna, gdy jej brak. Gdyby tak doczekać lepszych czasów. Strasznie dotkliwa ta drożyzna, nie wiem czy długo tak wytrzymam…¹⁰ Sytuację gospodarczą pogarszały liczne kradzieże, dokonywane przez wojska rosyjskie. Ginęło: bydło, świnie, kury, płody rolne. Spuszczano nawet stawy, z których wybierano ryby przeznaczano na spożycie lub sprzedawano Żydom. Zaopatrzenie Leżajska i okolic w podstawowe produkty żywnościowe pochodziło z Krzeszowa i Biłgoraja. Wojna generalnie przyniosła pogorszenie warunków życia ludności miejskiej i wiejskiej. W celu niesienia pomocy biednym, we Lwowie został utworzony Komitet Ratunkowy, który w marcu 1915 roku dostarczył do Leżajska i okolicznych wsi wiele artykułów żywnościowych. Rozdzielano je w Leżajsku i we wsiach. Połowę dawano za darmo, a drugą za pieniądze. Za zdobyte środki dokonywano ponownych zakupów i rozdzielano je w podobny sposób. Do pomocy włączono nauczycieli, którzy byli wolni, ponieważ nauka w szkołach była zawieszona. To źródło zaopatrzenia było skromne, dlatego wielu decydowało się na handel. Wyjeżdżano po towar do Krakowa lub Lublina.

ODGŁOSY WALK O PRZEMYŚL

Przez przemieszczających się kupców do Leżajska docierały wiadomości o toczących się walkach o twierdzę Przemyśl i o sytuacji jej mieszkańców, które były szokujące. …twierdza wyniszczona głodem musiała się poddać. Z pięciu miesięcy oblężenia dwa miesiące upłynęły dość dobrze, później racje żywnościowe były coraz mniejsze, wreszcie stan rzeczy stał się rozpaczliwy, płacono za niewielki bochenek chleba 13K, litr mleka 5K, kura 30–40K, jajka 3–8K, burak 60h. Zjedzono według pewnych wersji 40 koni, a gdy tych brakło, wydobyto świeże zagrze- bane padłe konie i tymi się dzielono. Dodawano do chleba popiół, żyto, rzemienie, trocin. Spożywano koty i psy. W ostatnich chwilach, gdy wszystkie zapasy były wyczerpane, załoga na rozkaz naczelnego wodza, gen. Kosmanka wyszła z twierdzy, aby przebić się przez oblegający kordon. Wycieczka nie udała się, wojsko cofnęło się do fortów. 22 marca o godz. 8.00 nastąpiło poddanie twierdzy. Według relacji pewnego żołnierza, który uciekł z Przemyśla, zapasy żywności byłyby i wystarczyłyby na dłuższy czas gdyby ludność miała je dla siebie na cały czas oblężenia. Tymczasem każdy zaopatrzył się w żywność na trzy miesiące według ogłoszeń, więc przez resztę czasu armia musiała żywić ludność cywilną. Na dodatek Moskale wpędzali w obręb twierdzy wszystkich Żydów z okolicznych wsi w promieniu 30 km. Dużo zboża wyniszczyli Madziarzy, ci nowożytni Hunowie, posuwali się do takich czynów, że rozmyślnie palili zboże w snopkach. Na pięć dni przed poddaniem żołnierze otrzymali rozkaz, aby zebrać od mieszkańców wszystką żywność. Ogołocili wtedy zupełnie ludność cywilną z resztek żywności. Zrozpaczeni mieszkańcy postanowili wyjść z twierdzy i rzeczywiście w liczbie około 5000 udali się ku fortom. Wojsko rosyjskie nie przepuściło ich przez linię i nahajami przepędziło z powrotem. Niebawem wywieszono białe chorągwie, lecz Moskale nie weszli do twierdzy prawdopodobnie w obawie, by ich nie wysadzono z fortami i mostami w powietrze. Wtedy zaczęto wysadzać forty i mosty, rozkazano żołnierzom zniszczyć karabiny i amunicję. Nastąpiło zupełne poddanie Przemyśla…¹¹. W Przemyślu wydano zarządzenie, aby w ciągu tygodnia wszyscy Żydzi opuścili miasto. Część z nich przybyła do Leżajska. Godna uwagi jest także informacja naocznego świadka sytuacji w Przemyślu pani Julii Turzyńskiej, która na początku maja 1915 r. odwiedziła Przemyśl, by spotkać się z bratem Leopoldem. Podróż odbyła z Żydami, którzy udawali się do Przemyśla w celu zakupienia towarów. Pisze: …wyjechaliśmy około 3.00 godz. po południu. Dzień pogodny i ciepły, z popasami jechaliśmy całą noc. Przed świtem przejechaliśmy przez Radymno. Miasteczko w znacznej części spalone. Kościół bez dachu, wszędzie unosi się niemiła woń spalenizny. Niedaleko Radymna zaczynał się pierścień oblężenia. Z ciekawością oglądamy ślady tych zniszczeń, tych okropnych chwil. Przed przydrożnym krzyżem widnieje kilka grobów, dalej ślady boleśniejsze. Oto cała wieś spalona. Rozciągała się, zdaje się na przestrzeni 2–3 km, a teraz zostało kilkanaście rozrzuconych tu i ówdzie drzew owocowych. Świadczyły one, że tu kiedyś kwitło życie. Był to Skołoszów, posiadający kościół, cerkiew, szkołę i dwór. Został jeszcze w jednym końcu komin, w drugim zgliszcza budynku, dalej komin i na nim gniazdo bocianie. Bocian podniósł się z nocnego spoczynku. Wywarło to na mnie niezapomniane wstrząsające wrażenie, nie mogłam wstrzymać się od łez. W dalszej drodze już zupełna pustka. Jak daleko okiem sięgnąć, rozciągały się pola zamienione w ugór, deptane, pokryte rowami strzeleckimi, gdzie niegdzie większe i mniejsze doły od kul armatnich. Nie znałam tych okolic, więc byłam pewna, że na tych przestrzeniach były pola uprawne. A później z przerażeniem słuchałam, że przy gościńcu były jeszcze dwie wsie. Zniszczone tak strasznie, że po uprzątnięciu zgliszcz i wykopaniu pni ze spalonych drzew ślad nie został, że kiedyś stały tu domy. Dawni mieszkańcy zapomną, w których miejscach mieszkali. W ten sposób zniszczono kilka wsi wokół Przemyśla. Przed Żurawicą zaczynają się forty, zapory druciane bramy na gościńcu, wszystko zniszczone, porozrzucane, widać jednak, że przez nie musiałby nieprzyjaciel jeszcze długo się przedzierać i wiele ofiar poświęcić. Niektóre obwarowania nie zupełnie rozszarpane są strzeżone przez moskiewskich żołnierzy, gdyż twierdza ma być odbudowana. Pola między Żurawicą a Przemyślem już zniszczone, w znacznej części poorane, nie ma tylko zasiewów jesiennych. Z niecierpliwością dojeżdżamy ku miastu. Tu również obrazy nie wesołe. Większa część lasu na Budach wycięta, a wspaniały Zamek jedyna ozdoba miasta ma zaledwie parę drzew przy budynku seminarium duchownego. Tylko miasto jak zawsze piękne i miłe na stoku góry. Na ulicach co krok szare szynele, tu i ówdzie znów zbrukany już mundur austriackich żołnierzy z opaską Czerwonego Krzyża na ręce. Moskale pozostawili część sanitariuszy dla pielęgnowania rannych. Szpitali tu bardzo wiele. Miejscami widne jeszcze szyny kolejki wojskowej. Gwar miejski większy niż zwykle, bo mimo wczesnego ranka tłumy Żydów uwijają się we wszyst kich punktach. Jedni znoszą rzeczy i pakują na wozy, drudzy już wyjeżdżają przy wozach idą kobiety z dziećmi i płaczą…¹². Drogę powrotną odbyła pani Julia wraz z uciekającymi z Przemyśla Żydami. Większość z nich przeniosła się do Leżajska. Dalej tak opisuje: …Ze sprawunków naszych nie załatwiliśmy prawie żadnego. Sklepy pozamykane, albo świecą pustkami. Ażeby coś jednak zarobić wynagrodzenie za przewóz Żydów do Leżajska pobrał 60 zł r. (furmanki były tak drogie, że do Lwowa płacono 100 zł r. do Jarosławia, 60 zł r.). Cały wóz załadowany betami. Na wierzchu Żydówka z ośmiorgiem bachorów. Dla nas brakło miejsca ale znalazła się rada. Z tyłu przyczepiono przód wozu kupiony okazyjnie, więc można było od biedy jechać i na tym. Wyjechaliśmy z miasta wieczorem, przez ulice szliśmy pieszo, aby nie budzić pośmiewiska, za miastem siedzieliśmy na worku z sieczką między kołami. Była to, co prawda jazda okropna, ale jednak lepsza od drogi pieszej. W Radymnie popasaliśmy. Byłam tak zmęczona, że sen trwający godzinę na ziemi pod wierzbą z workiem sieczki pod głową wydawał się wspaniałym wypoczynkiem. Nawet nie czułam dość dotkliwego zimna z powodu przymrozku nie licującego z majową nocą. Dalsza wędrówka znowu pieszo dla rozgrzewki, aż do Kruchel. Gdy słońce przygrzało, wsiadłam między Żydami i dowlekliśmy się do Leżajska i tu uczułam się jakby w domu…¹³. Władze rosyjskie widziały złożone problemy życia mieszkańców Leżajska i w celu zjednania ich sobie złagodziły restrykcje stanu wojennego. Między innymi, zgodzono się na wznowienie nauki w szkołach, nauczycielom przyznano pensje w wysokości 15 rubli, biedniejszym mieszkańcom zorganizowano pomoc w formie pieniężnej lub w żywności. Dla okręgu leżajskiego przydzielono 400 worków mąki, w tym dla Leżajska 200 worków, a dla 30 wsi dano pozostałe 200 worków. Rozdawaniem tej mąki zajęły się władze administracyjne. Do rozdzielnictwa włączono również nauczycieli. Podczas rozdzielania dochodziło do wielu bójek i kłótni, tak że musiały interweniować oddziały porządkowe. Ludność cywilna interesowała się także przebiegiem działań wojennych i losem polskich żołnierzy, a szczególnie tworzącymi się legionami w Królestwie Polskim.

LEGIONY

A tu brakowało dokładniejszych wiadomości o toczonych walkach i o sytuacji w Europie. Prasa pojawiała się rzadko. Jeżeli już się pojawiła, to była to prasa warszawska: „Dzień” i „Ziemia Lubelska”. Gazety informowały o planowanym nowym podziale administracyjnym oraz o sukcesach wojennych armii rosyjskiej, zapowiadano reformę szkolnictwa. Przez te gazety docierały również informacje o utworzeniu oddziałów legionowych. Te były szybko komentowane. Utworzenie legionów w Królestwie przyjęto z jednej strony z zadowoleniem, z drugiej ubolewano, że ten legion będzie musiał walczyć u boku Rosjan, którzy nie mają poparcia społeczeństwa. Obawiano się również, że będzie on wykorzystany przez Rosjan na frontach, w których naprzeciwko siebie staliby Polacy i ze sobą walczyli. Mieszkańcy mieli wiele wątpliwości co do zasadności utworzenia legionów w Królestwie i ich intencji. Inne odczucia towarzyszyły tworzeniu legionów w zaborze austriackim. Rozterki swoje tak opisuje autorka pamiętnika …W Warszawie formuje się Legion polski. Ma on być częścią składową armii rosyjskiej i będzie formować się na zasadzie pospolitego ruszenia. Naczelnikiem legionu jest emeryt generał Edmund Swidziński jedyny Polak katolik z ukończoną akademią wojskową. Wstęp na akademię jest dla Polakówkatolików nadzwyczaj utrudniony. Swidzińskiemu ułatwił studia generał Dragonów, gdy poznał w nim niezwykłe zdolności. Tę piękną wiadomość wyczytałam z „Kuriera Warszawskiego”. Nie wiem, dlaczego taką wieść nazywamy tylko piękną. Dowodzi nam, że społeczeństwo polskie z za kordonu także odczuwa potrzebę walki o wolność Ojczyzny, że także poświęci jej swój zapał i mienie, a część tego społeczeństwa odda życie w ofierze. Boże, co za straszna rozterka. Po tej wiadomości nie czuję takiej ogromnej radości jak wtedy, gdy u nas tworzyły się Legiony. Na myśl, swych celów i haniebnie oszukał nieszczęsnym jesteśmy narodem. Przeszły już lata prześladowań, wydziedziczenia i upokorzeń. Dziś być może świta nam jutrzenka swobody i dlatego zła dola jak powtórna hydra sroży się nad nami. Tyle rozterek przechodzimy, tyle nieporozumienia i wahań. Tak nie wiemy, ku czemu się zwrócić. Ba, czyż może być coś straszniejszego nad to rozdwojenie w Legionach? Nawet wtedy gdy po latach niewoli mamy powitać odradzającą się Polskę nie umiemy zjednoczyć się i stanąć w zwartym szeregu, ramię przy ramieniu. Może zbliża się chwila, gdy dwa Legiony staną naprzeciw siebie jako bojownicy o wolność, trzeba im oddać możliwe ofiary. Służy nam uczucie, że to tylko jest piękne, ale bodaj czy nie większy jest ból, że ten Legion ma walczyć u boku armii rosyjskiej. Tak przejęłam się bolesną tradycją Sybiru. Murawiewa – Wieszatela i knuta, że nie wierzę, by to państwo miało nam pomóc w odzyskaniu wolności. A może i tak? Może Wola Boża przeznaczyła w swych wyrokach, że rząd który tak wiele cierpień zadał naszemu narodowi, zrehabilituje je. Czemu nie czuję łączności z tym nowym Legionem? Wiem, że to nasi sprzymierzeńcy dwóch nieprzyjacielskich armii. Boże nie dopuść do bratobójczej walki, nie daj aby nam tak bardzo krwawiło serce. Ty wszechmocny a miłosierny spraw cud, aby nasz naród wyplenił w sobie wszystkie wady i powstał wielki i wspaniałą wiarą w Ciebie i sprawiedliwością wśród ludów że to także brać, na tej samej ziemi, tej samej wiary i języka a tylko oddzielona do niedawna kordonem. Prawda, idą razem z Rosją, a ja tak głęboko mam zakorzenioną nienawiść do szyneli, że niełatwo wpoję w siebie przekonanie, nie zakaz wszystkiego, co z nim się zetknie. Moje uczucia, część dla bohaterstwa i współczucie pozostały przy naszych biednych legionistach. Jaki straszny ich los. Z silną, wiarą i zapałem ponieśli swe młode życie dla Ojczyzny, a znienawidzili jak drugi wróg postępuje¹⁴. Natłok informacji z frontu i trudności życia codziennego i wojennego były dla mieszkańców Leżajska i okolicznych wsi przytłaczające. Jednak przyszły wieści pomyślne o zbliżających się do nas wojsk austriackich.

1915 R. – POWRÓT AUSTRIAKÓW DO LEŻAJSKA

Już wcześniej dotarły pomyślne wiadomości o zwycięstwie „naszych wojsk” pod Gorlicami, które podtrzymały na duchu mieszkańców i napawały nadzieją na rychłe zwycięstwo i zakończenie toczącej się wyczerpującej wojny. Wszędzie widoczny był wzmożony ruch cofających się wojsk rosyjskich przez most na Sanie, którego odbudowę zakończono zaledwie 11 maja i został wykorzystany do przemarszu cofających się wojsk. Również zaczęły kursować pociągi relacji Przeworsk–Rozwadów. 11 maja przejechało ich 7 z wojskiem i sprzętem, ale 12 maja stacja kolejowa w Leżajsku została już strawiona przez pożar wywołany przez Moskali. Potem zniszczono most na Sanie. Po częściowym spaleniu stacji został przerwany transport w kierunku Rozwadowa. Walki na linii Sanu od Krzeszowa do Sieniawy trwały długo, aż do pierwszych dni lipca 1915 r. W tym okresie artyleria rosyjska ostrzeliwała Leżajsk i okoliczne wsie. Zostały spalone wsie: Stare Miasto, Sarzyna, Piskorowice, Wierzawice. Obstrzały artylerii rosyjskiej dokonały także zniszczeń zabudowań klasztornych i budynków w dzielnicy Podklasztor, Podolszyny i Podzwierzyniec. Szkody również nie ominęły klasztornych gospodarstw rolnych obok klasztoru, jak i na Łanie w Przychojcu. Niszczono zasiewy, zasadzone ziemniaki, koszono łąki, ogrody, podwórza stratowano, zanieczyszczono trawą i słomą oraz nawozem końskim. Od fetoru końskiego trudno było wytrzymać, gdyż lato było bardzo gorące i suche. Walki toczyły się o Sieniawę, którą Rosjanie zdobyli 20 maja. W dniach 30 i 31 maja ostrzeliwano ponownie Podzwierzyniec, Podolszyny i część zachodnią Leżajska. Naokoło widać było łuny pożarów. Miejscowości położone na linii frontu przeżywały trudne chwile. Przeżywamy straszne dni (pisze w pamiętniku). W dzień i w noc widzimy dymy i łuny z gorejących domów i ubolewamy, że za każdym razem niknie z powierzchni ziemi część wsi Sarzyna, która ma tylko 130 z dawnych 360 nume- rów. Poważne zniszczenia poczyniły walki w Starym Mieście. Wszystkie wsie nad Sanem opróżnione zostały z ludności aby uniknąć zdrady, a takie wypadki współpracy z nieprzyjacielem zdarzają się. Sądy doraźne wydały już kilka wyroków śmierci. U nas we wsi (w Jelnej) tego nie ma, bo wieś leży pod lasem, kule zwykle nie dolatują, nasze armaty ustawione w znacznym oddaleniu, wojska wiele niema. Gdzieś koło wsi ustawiono armaty i zaczęto strzelać. Po chwili powstaje popłoch, że padają kule. Mieszkańcy biegną z dziećmi w pole, żołnierze chowają się za mur szkolny i w krzaki. Huk okropny, bo strzelają naraz armaty, karabiny maszynowe i zwykłe, czuć w powietrzu, że nad Sanem dzieje się coś niedobrego. Co robić zostać w domu, czy uciekać? Na szczęście zobaczyliśmy nasze armaty jadące z lasu. Chwała Bogu¹⁵. 9 czerwca Austriacy zarządzili w powiecie łańcuckim mobilizację mężczyzn od 17. do 42. roku życia. Z Leżajska zmobilizowano kilkudziesięciu mężczyzn, w tym 2 braci zakonnych i 6 mężczyzn ze służby. Krwawa bitwa trwała do pierwszych dni lipca, po czym wojska rosyjskie wycofały się pod Lublin, za nimi podążyły oddziały austriackie. Wojska opuściły teren, ale około 4 sierpnia zorganizowano na folwarku klasztornym szpital koński, w którym przebywało jednorazowo kilkaset koni. Przywożono je z linii frontu, nawet spod Lublina, leczono lub zabijano, po czym chowano na polu klasztornym. Po oddaleniu się działań wojennych od miasta przystąpiono do naprawy wyrządzonych szkód w klasztorze i domach mieszczan leżajskich. Między innymi naprawiono dach na kościele, zmieniono 12 belek, wierzch pokryto papą, wewnątrz wyremontowano cele zakonne, naprawiono również budynki gospodarcze położone obok klasztoru, jak i na Łanie w Przychojcu. Mieszczanie leżajscy zaczęli również naprawiać i odbudowywać uszkodzone zabudowania mieszkalne, gospodarcze. Z wielką radością i łzami w oczach został przyjęty widok pierwszego od zakończenia działań wojennych przejazdu pociągu kolei austriackich …Miło było widzieć i słyszeć gwizd lokomotywy (kolei austriackiej) tak różny od ryku rosyjskiej. Były to dwa pociągi pruskie wiozące robotników i materiały do budowy mostu na Trzebośce w Rudzie. Cieszymy się, że za kilka dni będzie u nas normalny ruch kolejowy…¹⁶. Po opuszczeniu Leżajska przez wojska rosyjskie życie zaczęło powracać do normy. Przywrócono dawną administrację, która zaczęła normalnie pracować. Zaczęły się ukazywać zarządzenia namiestnika i starosty, zaczęła działać normalnie poczta. Mieszkańcy odczuwali jeszcze pewne ograniczenia spowodowane wprowadzonym stanem wojennym: …ale to nam wydaje się rajem w po- równaniu z rządami rosyjskimi. Aby Bóg dał, aby one nie wróciły, abyśmy nie oglądali moskiewskich mundurów¹⁷. Potem nadchodziły i inne pozytywne wieści …W sierpniu 1915 roku Warszawę przejęło wojsko niemieckie. Ta wiadomość błyskawicznie dotarła do mieszkańców Leżajska, która została przyjęta z wielką ulgą i nadzieją, wręcz z radością. Stolice trzech dzielnic Polski: Kraków, Poznań i Warszawa, zjednoczyły się pod osłoną miecza sprzymierzonych. Ten fakt, że pod Warszawą pękł rosyjski kordon i otwarły się bramy do serca Polski wstrząsnął do głębi naszymi duszami. Zapanowała wśród nas niezmierna radość zaczęła się rozmaicie objawiać. Oficjalna urzędowa radość przybrała formy wielkiej manifestacji. Urzędowo nakazano trzydniową iluminację domów i przystrojenie chorągwiom o barwach narodowych- austriackich. Wszystkie dzienniki długo i szeroko opisywały i wielbiły świetny sukces armii austriackiej. Fakt ten został przyjęty z jednej strony z wielką radością, ale z drugiej i ze sporym rozgoryczeniem. …W naszych sercach jednak inaczej. Również rozpiera je radość przeogromna, bo łączą się członkami wielkiego organizmu państwowego, bo zacierają się granice, jakie przed laty zakreśliła zbrodnicza ręka. Ale w tak strasznych warunkach dokonuje się to zjednoczenie. Granice nikną, bo zalały je strumienie krwi, przysłoniły dymy wznoszące się nad zgliszczami miast i wsi, zagrodziły zwały poległych ciał. I czy ta radość może być wielką. Nie powinniśmy czcić zwycięstwa i dobrych chęci walczących za nas armii, ale powinniśmy też duszą być przy tych, którzy życiem okupili to zwycięstwo. Nie ma pełnej radości tam, gdzie giną ludzie. Będzie ona wtedy, gdy skończy się straszna wojna…¹⁸.

OCZEKIWANIE NA POLSKĘ

Mimo że wojna trwała nad odzyskania niepodległości zgłaszały też i inne narody Europy. W Galicji nawet w czasie trwania wojny obchodzono rocznice ważnych wydarzeń narodowych. Przykładowo 13.02.1916 roku w sposób podniosły uczczono rocznicę powstania styczniowego. W tym to dniu o godz. 11.45 ks. Sołtysik odprawił w kościele farnym mszę św. W wygłoszonej homilii porównał rozwój kościoła do rozwoju Polski, a w końcowej części stwierdził: …Przyjdzie jednak czas, że Polska podniósłszy głowę jeszcze raz, oprze się tyranom, rozwinie szeroko swe konary, wstanie wielka i potężna…¹⁹. Podczas mszy św. wystąpiła orkiestraal, coraz powszechniejsze były oczekiwania na niepodległość Polski. Nastroje patriotyczne rosły w szybkim tempie i to w każdym zaborze. Pragnienie skrzypcowa i chóry pod dyrekcją Franciszka Larendowicza, organmistrza klasztoru oo. Bernardynów. W tym dniu odbyła się również uroczysta wieczornica zorganizowana przez prof. Peszkę, w czasie której ww. chór odśpiewał kilka pieśni wojennych i utworów patriotycznych. Była to piękna lekcja patriotyzmu w tak złożonych czasach. Wieczór ku czci powstania styczniowego był dla nas ucztą duchową. Podniósł ducha na jakiś czas, bo tu w uciążliwej pracy szkolnej duch obojętnieje na wszystko i zapomina, że pracować trzeba z zapałem i wytrwale, bo tego żąda naród. Takie rocznice nas ożywiają i przywodzą nam pamięć! Pracujemy, aby, gdy nadejdzie chwila zmartwychwstania Polski, nie zastała nas nieprzygotowanych…²⁰ – powie na zakończenie prof. Peszko. 1 maja 1916 roku w Leżajsku i okolicznych wsiach rozpoczął się Tydzień Czerwonego Krzyża. W czasie tego tygodnia organizowano zbiórki dla rannych i sierot po poległych żołnierzach. Akcja ta spotkała się z dużym poparciem mieszkańców. Wyniki zbiórki były zaskakujące. Mieszkańcy dawali co tylko mogli: pieniądze, żywność i odzienie. W lipcu i sierpniu atmosfera w mieście znowu była dość nerwowa, ponieważ coraz wyraźniej dochodziły odgłosy walki od strony wschodniej. Napływały też niepomyślne wiadomości z frontu rosyjskiego. Mówiono o klęsce wojsk austriackich na Wołyniu itp. Niektóre z nich były fałszywe, a przynosiły je osoby, które przebywały w pobliżu linii frontu w celach handlowych. Psychozę niepewności podsycały też zarządzenia dotyczące ewakuacji, które mogły wskazywać na możliwość ponownego powrotu Moskali. Atmosferę niepewności pogorszyło również ogłoszenie dodatkowej mobilizacji mężczyzn do wojska w wieku od 17. do 60. roku życia. W tych tak trudnych chwilach znowu nadeszły dobre informacje. W dniu 5 listopada 1916 roku ogłoszony został akt cesarzy, w którym zapowiedziano powstanie samodzielnego państwa. Informacja ta bardzo szybko dotarła do Leżajska. Przyjęto ją z wielką nadzieją i z entuzjazmem. Z tej to okazji w dniu 11 listopada 1916 roku zorganizowano podniosłą uroczystość opisaną w pamiętniku pani Julii: …Przeżywszy więc chwile bardzo radosne, z entuzjazmem czytamy i mówimy o wiekopomnym dniu, kiedy na zamku królewskim w Warszawie załopotał po raz pierwszy sztandar biało-amarantowy. Dusza wznosi się ku Bogu, przejęta bezgraniczną wdzięcznością za łaskę tak wielką. Nawet pojąć jej nie możemy i pytamy jedni drugich, czy to prawda? Czy to tylko cudowny sen? A setki pism, setki obchodów czczących wielki dzień mówi nam: Tak! Polska żyje! Wolną i niepodległą wskrzesił Bóg! I biegniemy do świątyń Bożych aby składać dziękczynienie. Święciliśmy wczoraj wielki obchód narodowy dla uczczenia doniosłego w naszym życiu faktu. Leżajsk zapewne nigdy czegoś podobnego nie widział. Wszystkie domy polskie udekorowane festonami z zieleni, dywanami, obrazami Częstochowskiej Pani i portretami polskich wodzów. O godzinie 11 zebrały się w kościele parafialnym wszystkie szkoły, rada miejska i wiele ludu, odprawiała się uroczysta suma z asystą celebrowana przez ks. Karakulskiego. Kazanie wygłosił znakomity mówca ks. Sołtysik. Po nabożeństwie rozwinął się na rynku ogromny pochód: Szkoły, Liga Kobiet, Rada Miejska i setki, setki ludu udały się na plac szkolny. Po przemówieniu mecenasa Szczepańskiego i gospodarza z Brzózy, po odśpiewaniu pieśni odbyło się sadzenie drzewa wolności. Następnie pochód zatrzymał się przy ulicy Sandomierskiej, którą nazwano imieniem majora Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego. Major Wyrwa pochodził z Leżajska i mieszkał u swoich opiekunów pp. Grychowskich przy ulicy Sandomierskiej. W dalszym ciągu udaliśmy się w dzielnicę Podklasztor. Piękna to była myśl, aby tę wspaniałą uroczystość zakończyć w świątyni u stóp Cudownego Obrazu Matki Bożej Pocieszenia. Została ona poddana przez Ligę Kobiet. Słuszną rzeczą było, abyśmy podzielili się naszą radością z Tą, która od lat króluje nad naszą ziemią, do której tyle ludzi z za kordonu spieszyło wśród wielkich trudności, przekradając się przez granicę często, gęsto wśród strzałów granicznego Kozaka i dzieliliśmy się z nią naszym szczęściem i naszym ukochaniem. Ksiądz w otoczeniu kleru zakonnego wyszedł na stopnie klasztoru i powitał przemową, a potem prowadził nas do Cudownej kaplicy. Boże! Jak nam się dusze rwały ku niebu! Jaką wdzięcznością i dobrymi zamiarami przepełnione były nasze serca…²¹ . W czasie trwania tych uroczystości niektórzy czynili rachunek sumienia i podejmowali zobowiązania uczciwej pracy po uzyskaniu wolności …Jak serdecznie prosiłam Matki Bożej, by przyjęła moje ślubowanie pracy dla Boga i wolnej Ojczyzny! Żałowałam, że wiele dobrych postanowień z pierwszych lat pracy nauczycielskiej zaprzepaściłam i przyrzekłam sobie, że wrócę do pracy nad sobą. Muszę doprowadzić do tego, abym nadal była dobrą choć cichą pracownicą na niwie naszego narod…²². Pod koniec roku w Leżajsku zorganizowano kolejne obchody upamiętniające tym razem rocznicę wybuchu powstania listopadowego. Z tej okazji mecenas Szczepański wygłosił odczyt o patriotycznej walce Polaków o niepodległość w czasie tego Powstania. W swoim wystąpieniu podkreślił także rolę i znaczenie aktu 5 listopada. Oprawę muzyczną wykonał chór pod dyrekcją Franciszka Larendowicza. Oczekiwana z wielką tęsknotą wolność jednak nie nadchodziła. Pogarszały się natomiast warunki życia mieszkańców Leżajska i okolicznych wsi. Ceny żywności bardzo rosły, a szczególnie mąki, kasz czy nafty (1 litr kosztował 2K). Władze austriackie wydały rozporządzenie o rekwizycji wielu artykułów żywnościowych, a mianowicie: nabiału, tłuszczu, zboża oraz drewna z przeznaczeniem dla potrzeb wojska i na zaopatrzenie ludności miast. Rekwirowano również metale: a wśród nich złoto, srebro, różne odlewy itp. Przykładowo, w 1917 r. Austriacy zabrali z klasztoru dwa wielkie dzwony i jeden mniejszy. …Jeden zwany bracki z 1852 roku, miał średnicę 1.15 metra, drugi Św. Antoniego z 1853 roku miał 0.7 metra średnicy, a mały z 1864 roku miał 23.5 centymetra średnicy. Uchroniono jedynie dzwon zwany fundacyjnym z 1653 roku o średnicy 1.2 metra. Na początku tego roku Austriacy rozpoczęli zdejmowanie miedzianej blachy z kościoła a w to miejsce położono blachę ocynkowaną. Zostawiono blachę miedzianą na kopule Kaplicy Matki Bożej i bocznych wieżyczkach, wieży zegarowej²³. Od pewnego czasu wyczuwano, że wojna nieuchronnie zbliża się do końca. Różne nieprzychylne dla ludności decyzje władz austriackich i ich nieprzyjazne zachowanie wywoływały antyaustriackie postawy, a szczególnie wśród młodzieży. W szkołach przykładowo niechętnie uczono się języka niemieckiego.16 lutego 1918 roku w poczekalni stacji kolejowej ściągnięto portret cesarza Karola, przewieszono sznurkiem po obu stronach szyi, a następnie powieszono na drze- wie. Innym przekładem była manifestacja 18 lutego, w czasie której poparto antyniemiecką i antyaustriacką postawę Józefa Piłsudskiego. W zorganizowanie tej manifestacji zaangażowali się działacze leżajskiego Związku Strzeleckiego. Coraz większe rozprężenie panowało także wśród żołnierzy. Od pierwszych dni kwietnia, aż do jesieni 1918 roku pojawiało się w Leżajsku dużo dezerterów z armii austriackiej, jak i z rozwiązanego legionu polskiego. W zaistniałej sytuacji władze austriackie wzmocniły posterunek żandarmerii w Leżajsku jedną kompanią pułku wiedeńskiego, urządzano obławy na dezerterów. Jedną z większych obław zorganizowano w czasie odpustu Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w dniu 8 września 1918 r. … bardziej, że wszystek lud był mocno podrażniony, bo widział, jak bez legitymacji kilkudziesięciu mężczyzn natychmiast okuto w kajdany, i odstawiono na kolej, by ich wysłać do Jarosławia. Dzięki Bogu, że tylko na tym się skończyło, gdyż łatwo przyjść mogło przez butę oficera do krwawej z ludem rozprawy…²⁴. Powyższe zdarzenie pogłębiło niechętny stosunek zgromadzonych pielgrzymów do Austriaków. Zanotowano też inny patriotyczny przykład. Otóż na początku października przyjechał do Leżajska na urlop porucznik Zygmunt Kazimierz Karasiński, który nawiązał kontakt z działaczami Związku Strzeleckiego oraz z delegatem POW. Zaczęto organizować tajne zebrania, na których opracowywano plan rozbrojenia Austriaków i przejęcia władzy. Utworzono oddział, który rekrutował się z powracających z frontu żołnierzy – mieszkańców Leżajska. oraz z przebywających w Leżajsku dezerterów. Oddział ten przystąpił do rozbrajania żandarmerii i kompanii pułku wiedeńskiego. Porucznik Karasiński spotkał się też z dowódcą pułku wiedeńskiego. W czasie tego spotkania doszło do porozumienia, że pułk austriacki odda broń. W czasie rozbrajania przejęto 8 ciężkich karabinów maszynowych, około 100 karabinów i pewną ilość amunicji. Wszystko wskazywało na to, że tu w Leżajsku wojna dobiegła końca. Powszechny był entuzjazm i radość zewsząd wołano:

NIECH ŻYJE NIEPODLEGŁA POLSKA

W dniu 1 listopada w Leżajsku powstał Komitet Obywatelski, który przejął w mieście władzę. Był to wielki dzień dla mieszkańców Leżajska i okolic. Ziściły się marzenia o upragnionej wolności. Dnia 1 listopada 1918 roku. Wielki dzień zmartwychwstania Ojczyzny naszej i niepodległości Polski. Już od wczesnego ranka wszystka młodzież miejska i gimnazjalna przystrojona w kokardki białoczerwone i orzełki polskie poczęła rozbrajać ową kompanię wiedeńską zakwaterowaną po domach leżajskich. Następnie wzięto się do rozbrajania żandarmerii. Nie obeszło się wprawdzie bez strzelaniny, ale wypadku śmiertelnego nie było. Wojsko widząc żandarmerię w opałach, rzuciło się do pomocy, lecz ponieważ żołnierze byli przeważnie rozbrojeni, więc nie wiele dopomóc mogli. Tymczasem jakby spod ziemi zjawiło się dużo dezerterów, ci w lot odebraną broń rozebrali między siebie, resztę wraz z amunicją załadowano na dwa wozy i szybko udali się do naszego lasu, gdzie zaraz obsadzili owe przez Austriaków zbudowane rowy strzeleckie, które były też po obu stronach gościńca. Wkrótce za nimi nadążyła owa kompania wiedeńska ze swym oficerem i dwoma karabinami maszynowymi, które jakoś uratowali, lecz skoro się zbliżyli do okopów, przyjęli ich nasi strzałami tak rzęsistymi, że widząc, iż chyba z życiem stąd nie wyjdą, na rozkaz oficera czym prędzej się cofnęli i powrócili do miasta. Tu w magistracie złożyli resztę broni, jaką jeszcze mieli, przy czym oficer prosił, by ich wolno puszczono do domu. Uczyniono to dla nich i 2 listopada odjechali do Przeworska, ale pod eskortą polskich żołnierzy…²⁵. W dniu tym odbyła się także manifestacja, w której wzięło udział ponad 1000 mieszkańców Leżajska i okolic. Porucznik Karasiński wraz z Komitetem Obywatelskim przy udziale manifestantów obszedł wszystkie instytucje działające w Leżajsku, w których zdejmowano godła austriackie, a w to miejsce wieszano Orła Białego. Po zawieszeniu godła państwa dr Alojzy Szczepański ogłaszał powstanie Urzędu Państwa Polskiego. Następnie przystąpiono do formułowania władz miejskich. Komisarycznym burmistrzem miasta Leżajska został mianowany Stanisław Wodziński. Została też zorganizowana policja, na czele której stanął Wawrzyniec Płaza. Miała na celu walkę z bandytami i rozbojem. W dniu 2 listopada 1918 roku odbyło się posiedzenie Rady Miejskiej, na którym przyjęto następującą uchwałę, w której radni poparli Radę Regencyjną i ogłoszenie Niepodległości. Rada gminna królewskiego wolnego miasta Leżajska wyraża hołd i cześć Radzie Regencyjnej za proklamowanie Zjednoczonej, Niepodległej, wolnej Polski, złożonej z trzech dzielnic. W ręce Najdostojniejszej Rady Regencyjnej oddaje rada gminna życie i mienie, oraz przyrzeka i ślubuje posłuszeństwo dla dobra ukochanej Ojczyzny…²⁶. W dniu 7 grudnia 1918 roku zebrała się na pierwszym posiedzeniu Rada Miasta w wolnej Polsce. W czasie tego posiedzenia potwierdzono, że burmistrzem został Stanisław Wodziński. Władze w Leżajsku szybko przystąpiły do porządkowania sytuacji w mieście i jego odbudowy. Ważną sprawą było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w mieście. Oprócz policji, w Leżajsku powołano straż obywatelską, utrzymywaną z wprowadzonego specjalnego podatku od właścicieli domów. Na wniosek Karola Gduli zorganizowano straż nocną. Miasto podzielono na 13 rejonów, opracowano harmonogram dyżurów, do których zobowiązano wszystkich mężczyzn. Następną działalnością władz miasta było zaopatrzenie ludności w artykuły żywnościowe i pierwszej potrzeby. Podjęto działania w celu ograniczenia spekulacji. W tym czasie wysunięto również sprawę usamodzielnienia się Leżajska jako ośrodka dla północno-wschodniej części powiatu łańcuckiego i podjęto w tym celu specjalne działania. Powołano „Tymczasową Ekspozyturę”, w skład której weszli Polacy: A. Szczepański, ks. Sergiusz Michna, gwardian klasztoru oo. Bernardynów i Rusin Michał Eustachiewicz. Pierwsze lata niepodległości dla mieszkańców Leżajska były bardzo trudne, spowodowane zniszczeniami wojennymi. Teren był wybitnie rolniczy, z dużą ilością rozdrobnionych gospodarstw rolnych. Brakowało przemysłu. Wobec braku zatrudnienia wpływała na emigrację zarobkową wewnątrz kraju. Wielu wyjechało do państw Europy zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Po odzyskaniu niepodległości Leżajsk wraz z przedmieściami Maleniska i Podklasztor liczył 5063 mieszkańców, w tym: Polaków 3167, Żydów 1575, Rusinów 321, zamieszkiwanych w śródmieściu, Podolszyny, Podzwierzyniec, Podklasztor, Siedlanka, Chałupki²⁷.

BIBLIOGRAFIA

Dzieje Leżajska, pod red. Krzysztofa Baczkowskiego i Józefa Półcwiartka, Leżajsk 1996 r. Bogdalski Czesław, Pamiętnik Kościoła i Klasztoru OO. Bernardynów w Leżajsku, Kraków 1929 r. Larendowicz Zbigniew, Wyzwolenie Leżajska w 1918 roku, „Biuletyn Miejski”, czerwiec 1994 r. Larendowicz Zbigniew, Związek Strzelecki w Leżajsku od założenia aż do roku 1914 wybuchu I wojny światowej, „Biuletyn Miejski”, Lipiec 1994. Pażyra Wincenty, Działania wojenne na terenie Sarzyny w latach 1914–1915 oraz cmentarza poległych wówczas żołnierzy, Nowa Sarzyna 2007 r. (wyd. V uzupełnione). Półćwiartek Józef, Towarzystwo Gimnastyczna „Sokół” w Leżajsku (1903–1939), Szkice z dziejów kultury fizycznej, pod red. Andrzeja Nowakowskiego i Stanisława Zaborniaka, Rzeszów 2004. Turzyńska Julia, Jak Jelna przeżyła I wojnę światową do IX. 1917 roku, (wypisy w zbiorach prywatnych autora). —– 2. J. Turzyńska, Jak Jelna przeżyła I wojnę światową do IX 1917 roku, s. 1 (wypisy w zbiorach autora). 3 Tamże, s. 2.

Dla młodych trudne do wyobrażenia – nie było supermarketow, sklepow internetowych i świecących reklam. Kiedy? – jeszcze niedawno. Niedawno – bo coż to jest w historii miasta kilkanaście czy kilkadziesiąt lat? Cofnijmy się zatem w przeszłość przedwojenną. Jak wowczas leżajszczanie żyli? Jaki był handel? Mowi się, że był w rękach żydowskich – czy to prawda? W zdecydowanejwiększości tak, lecz były też sklepy, ktore określano mianem chrześcijańskie. Handel żydowski w Leżajsku opisuje między innymi Hanna Krall w swojej książce „Dowody na istnienie”. Skupię się więc na pozostałym. Żydzi wspierali się wzajemnie, bronili własnych interesów. Najbardziej brzemiennym w skutki tego przykładem było zablokowanie przez grupę radnych elektryfikacji miasta początkiem lat trzydziestych. A był już projekt A był już projekt i wykonawca– firma inż. Harrimana. Dlaczego? Bo było to zagrożeniem dla handlu naftą. Ze smutnej tej historii żartowano  sobie kuplecikiem autorstwa Tadeusza Szulca:

Z elektryką sprawa znana,
czeka się na Harrimana,
a jak kraczą wszystkie kruki,
będą mie
ją nasze wnuki.

Prorocze okazały się te słowa. Czar lamp naftowych ostatecznie zniknął, lecz nastąpiło to stosunkowo poźno po wojnie. Obdarzane dziś sentymentem nie mogły jednak konkurować ze światłem elektrycznym, no i czasem „filowały,”czego czarne efekty wida było na szkiełku. W kamienicy Kisielewiczów przy ul. Mickiewicza 18 – jak wspomina były właściciel –z lewej strony mieścił się sklep masarski Franciszki Karasińskiej, a na zapleczu prowadzono jadłodajnię, w której serwowano wspaniały rosół. W branży mięsnej nieco łatwiej było konkurowa z uwagi na „niekoszerność” wielu wyrobów. W prawej części kamienicy, z wejściem narożnym, był sklep spożywczy Aleksandra Wyleżyńskiego. Z czasem powstała jego filia w Starym Mieście. Kolejnym sklepem była drogeria Winnickiego, która potem dwukrotnie zmieniała właścicieli. Najpierw przejął ją Zygmunt Peszkowski, a następnie dwaj bracia z Poznańskiego. „Poznaniacy” byli zachęcani do osiedlania się w tych stronach, a miało to na celu rozruszanie handlu. Szczególnie Stronnictwo Narodowe wspierało takie działania. W budynku również funkcjonowała restauracja z wyszynkiem Jana Zdeba oraz zakład fryzjerski. Kolejny zakład fryzjerski w Leżajsku prowadził Jurzyniec na ul. Stawowej. W sąsiadującej od północy oficynie zamkowej mieścił się sklep Składnicy Kołek Rolniczych. Spółdzielnię tę organizował i rozwijał m.in. Jozef Groger, a odegrała ona bardzo istotną rolę podczas okupacji, bowiem znalazło w niej zatrudnienie ponad 70 osób, głownie kadra profesorska z zamkniętych przez okupanta szkół. Dawało to środki do życia i chroniło przed wywózką na roboty przymusowe do Niemiec. Składnica prowadziła sklep spożywczy, żelazny i magazyn. Jozef Groger wystarał się u Niemców o zezwolenie na podróże, nawet w godzinach policyjnych, „w celach handlu lnem i jego wyrobami. Pozwolenia takie były bardzo pomocne w pracy konspiracyjnej. Nieopodal kamienicy Kisielewiczów, od półpołudnia, stał szereg malowniczych drewnianych budek – dzisiaj jest tam księgarnia i sklep spożywczy. Zniknęły one w latach sześćdziesiątych, ustępując miejsca nowoczesnej  architekturze”. Pierwsza była budka Żyda zegarmistrza, druga – spożywcza Sawickiej, kolejna to cukierenka Marii Tryczyńskiej, następnie był sklepik Tadeusza Jarosiewicza z prasą, dziennikami  rzędowymi i wyrobami tytoniowymi, a ostatnia z artykułami papierniczymi należała do Piotra Barana. Bliżej Rynku, w budynku narożnym przed dojściem do kościoła, był znany żydowski sklep bławatny Anfanga. Właściciel we wrześniu 1939 r. kierowany złym przeczuciem oferował, m.in. mojej babci, zaopatrzenie się w zapasy materiałów z zapłatą „kiedyś tam”. Nie mylił się, po ich wyjeździe sklep został rozbity. Rodzina moja nie skorzystała z oferty. Rynek obfitował w sklepy. Polacy mieli tam jedynie kilka:
– „Aptekę pod Orłem” (pierzeja zachodnia), której właścicielem był Henryk Kijas. Następny jej właściciel – Seweryn Dańczak, przeniósł ją do wynajętego od Lewinterow lokalu znajdującego się w północnej przebudowanej oficynie zamkowej, gdzie nieprzerwanie funkcjonuje do dziś, przeszedłszy okres upaństwowienia i ostatnio prywatyza W budynku Starego Sądu (Rynek 32) mieściły się:
– handel materiałami budowlanymi i węglem, który prowadził Górak,
– sklep bławatny, prowadzony przez małżeństwo Januszow z Poznańskiego,
– trafika – prowadzona przez burmistrza majora Tadeusza Nizińskiego, sprzedająca wyroby monopolowe – tytoniowe w hurcie i detalu, m.in. znanej firmy „HerBeWo”.
Tytonie (przedni, średni, turecki), gilzy itp. można też było kupić u Żyda Manka Greismana w drewnianym domu z podcieniami, stojącym prawie naprzeciw obecnej Szkoły Muzycznej. Z budynku tego nie pozostał żaden ślad, gdyż we wrześniu 1939 został trafiony bombą lotniczą. Podklasztor wyglądał zgoła inaczej, gdyż „za mostkiem” na rzeczce Jagodzie nie było już sklepów i domów żydowskich. Ostatnim był, tuż nad Jagodą, dom Spatza trudniącego się lichwą.
Największy sklep prowadził Władysław Haszto (pl. Mariacki 3), drugim był tragicznie zmarłego Wocha, a trzecim – Lichtenberga (którego rodzina była tragicznie doświadczona podczas pacyfikacji  Leżajska). Ten sklep sąsiadował z restauracją Kurowskich w zajeździe blisko Klasztoru (narożny przy ul. Leśnej). Restaurację prowadzili też Dziurzyńscy w zajeździe – narożnym budynku przy odchodzącej ul. T. Michałka. Przy restauracji tej atrakcją była urządzona na zewnątrz kręgielnia. W domu Makosikow (pl. Mariacki 5) w miejsce 1-klasowej szkoły powszechnej powstał sklep z artykułami dla gospodarstwa domowego (wiejskiego), który prowadziła Spółdzielnia Kołek Rolniczych. Przy ulicy Klasztornej, blisko placu Mariackiego, był też sklep spożywczy Dulla. Sklep bławatny prowadziła społka trzech pań: Bentkowska, Wachowa i Kisielewiczowa. Mieścił się on w budce stojącej przed domem rodzinnym Kisielewiczów na ul. T. Michałka i funkcjonował do czasu wybudowania kamienicy Kisielewicza przy ul. Mickiewicza.
Przy ul. T. Michałka można też było nabyć naftę, benzynę i smary. Nalewano je wprost z beczek przy pomocy ręcznej pompki. Produkty pochodziły głownie z bogatego Zagłębia Borysławsko-Drohobyckiego, gdzie był nowoczesny i największy wówczas w Europie ośrodek przemysłu petrochemicznego. W czasie okupacji po zajęciu tamtych terenów przez ZSRR produkty sprowadzano z  kolic Krosna. Pieczywo pochodziło najczęściej z piekarni żydowskiej Karpa, drugą prowadzili Kordalowie, a kolejną Roman Sławiński, który swoją piekarnię miał za południową pierzeją Rynku. To on w czasie okupacji podrzucał nocą chleb pod budynki żydowskie w getcie. Budka z pieczywem stała też przy bramie prowadzącej na plac zamkowy.
Asortyment wypiekow był urozmaicony. Oprocz chlebow było pieczywo białe w postaci bułek zwykłych, kajzerek, sztangli, obwarzanków i rogali. Zdjęcia robiono u Arnolda Reichardta, który był geodetą z zawodu, a fotografowanie było jego pasją. We własnym domu przy ul. Mickiewicza 48 (istniejącym do dziś) mieściło się jego atelier. Szereg zdjęć wykonano na tle tego domu. Był też drugi fotograf w Rynku Żyd Rosenbluth (?), a za okupacji na ul. Żwirki i Wigury – Miron Ożga. Leżajszczanie mieli też możność oglądać filmy (nieme) w kinie w Domu Narodowym (po wojnie kino  Radość”). Filmy sprowadzało Towarzystwo Szkoły Ludowej. Projektor wymagał elektryczności, którą zapewniał usytuowany na zewnątrz hałaśliwy generator. Wspominaną w rodzinie historią z  ego okresu był nocny napad bandycki na dom prof. Jozefa Grogera, ktory organizował działalność kina przez TSL. Sprawcy mieli dobre rozeznanie, że utarg po seansie dopiero nazajutrz jest wpłacany do banku. Zamaskowani wdarli się do domu, wybijając okno i zabierając szufladkę nakastlika, gdzie zwykle kładziono pieniądze. Mieli pecha, bo w ten jeden dzień żona profesora tknięta niewyjaśnionym przeczuciem, tuż przed snem przełożyła pieniądze w inne miejsce, a na pytanie zaskoczonego brakiem łupu bandyty: „Gdzie są pieniądze?”, roztropnie odpowiedziała: – „Zwariowałeś? Skąd pieniądze pod koniec miesiąca?”. Po tym wydarzeniu okna w domu od strony ogrodu wyposażono w kraty.

Poza handlem w sklepach funkcjonował targ na Rynku i placu Targowym we wtorki i w piątki. Specjalną okazją do handlu były słynne leżajskie odpusty pod klasztorem. Czego tam nie sprzedawano? Dewocjonalia, słodycze (lukrowane serca, pierniki), owoce, zabawki (fujarki, ptaki klepaki), kwas z ogórków prosto z beczki i mnóstwo innych wspaniałości. Ludzi, kramów, koni i furmanek było zatrzęsienie. Prezentowano rożnego rodzaju atrakcje. Nawet instalowano karuzelę, były też loterie, w których papuga wyciągała losy, zjawiali się kataryniarze. Niezapomnianym przykładem atrakcji jest pokaz przez sugestywnego mężczyznę, „autentycznych” czaszek Napoleona – jednej z wieku dziecięcego, drugiej z młodości, a trzeciej pośmiertnej. Handel obnośny też istniał w pewnym zakresie. Najczęściej kobiety ze wsi dostarczały nabiał do domów stałych odbiorców. Pod domami głośnym charakterystycznym zawołaniem oferował swoje usługi szlifierz noży. Nosił ze sobą szlifierkę napędzaną nożnie. Podobnie oferowano nitowanie dziurawych garnków. Obuwie kupowało się u Żyda Horowitza lub tuż przed wojną u „Bata” – prowadzonego przez poznaniakow – Cybę i Gomołkę. Popsute buty można było naprawi u szewca Dubiela mieszkającego przy ul. Garncarskiej w nieistniejącym już domku – chatce oraz u Jańca na placu Szkolnym.
Towary pakowano najczęściej w papier. Robiono też „rożki” i używano torebek. Czasem klient przychodził ze swoim „opakowaniem”, np. bańką na naftę. Towary odważano w sklepie z dużych opakowań, beczek czy worków. Marmolada też bywała krojona z bloków. Wszystkie sklepy były czynne przez 6 dni w tygodniu. Wolna sobota jest teraz postrzegana jako coś naturalnego, a zaczęto ją wprowadza i to stopniowo dopiero w latach osiemdziesiątych. Żydowskie sklepy już wówczas w soboty nie handlowały, ale nie były to przywileje pracownicze czy wymóg przepisów zwykle  mieściły się w kamienicach właścicieli, więc klienta obsłużono o każdej porze. Sklepy wprowadzały wygodę w płaceniu, stosując sprzedaż „na zeszyt”. Zeszyt klienta prowadził sklepikarz a drugi egzemplarz miał kupujący. Rozliczenia gotówkowe dokonywano np. raz w miesiącu. Reklamy pojawiały się w czasopismach, radiu, ulotkach, afiszach i na gadżetach w postaci kalendarzyków, notesików, podstawek pod kufle itp. Zdarzały się też „żywe reklamy” noszące tablice z informacjami. Wydawano katalogi wyrobów, sklepów i producentów. Czy teraz mamy lepiej? Patrząc na koszmar wszechobecnych reklam – nie sądzę. Na zakupy wyrobów luksusowych, eleganckiej modnej odzieży z Leżajska jeździło się bezpośrednim pociągiem do Lwowa (relacji Gdynia–Lwow). Przyjazd pociągu w godzinach wieczornych był ulubionym celem spacerów leżajszczan przechadzających się aleją kasztanową. Podróżni sami organizowali sobie transport do domu. Niektórzy  zamawiali wcześniej fiakra lub taksówkę u Zdeba. Był to fiat ze zdejmowanym dachem, który garażował za bramą w przesmyku pomiędzy kamienicą Kisielewiczów a oficyną zamkową. Targowanie się podczas zakupów było możliwe. Najczęściej w sklepach żydowskich. Anegdotyczna historia z tamtych czasów jest związana z zamówieniem wizytówek przez naczelnika Stacji PKP Wiktora Bieńka. Żyd wykonawca, nazwiskiem Kuhl, próbował je sprzeda za pół ceny, z uwagi na to że nazwisko mylnie wydrukował mu jako „Baniak”. Mimo tak „dobrej ceny” transakcja nie doszła jednak do skutku, ku zdziwieniu drukarza. Mam nadzieję, że informacje te, wybrane ze wspomnień Ireny Lidii Chmurowej i Stanisława Kisielewicza zainspirują Czytelników do nadsyłania uzupełnień i dokumentowania historii i zdarzeń odchodzących w niepamięć.

Zbliżająca się 70- ta rocznica agresji hitlerowskich Niemiec na Polskę stanie się zapewne okazją do organizowania oficjalnych uroczystości i obchodów na różnych szczeblach. Przywoływać będziemy wówczas ( i słusznie) wydarzenia i postaci, które urosły do rangi symbolu. Wielu jest jednak ludzi, którzy złożyli Ojczyźnie ofiarę życia całkiem anonimowo, a miejsca ich spoczynku pozostaną nieznane, lub przeżyli wojnę i dziękują Bogu za cud ocalenia. Przeżyć to w tym przypadku nie znaczy przeczekać, przetrwać, doczekać lepszych czasów, lecz uczestniczyć i świadomie podejmować decyzje. Coraz mniej jest wokół nas ludzi, którzy byli świadkami tamtych wydarzeń, ludzi którzy potrafiliby oddać atmosferę tamtych dni. Takich cichych bohaterów ma nasza mała i wielka Ojczyzna wielu, musimy jednak pogodzić się z myślą, że coraz częściej przemawiać będą do nas jedynie zapisane wspomnieniami kartki papieru.

Analizując dzieje polityczne Europy okresu międzywojennego trudno oprzeć się wrażeniu, że w drugiej połowie lat 30-tych XX wieku zmierzała ona nieuchronnie do wojny. Przejęcie władzy przez Adolfa Hitlera, łamanie postanowień traktatu wersalskiego poprzez utworzenie sztabu, armii z poboru i zakazanych w klauzulach wojskowych niektórych rodzajów broni, remilitaryzacja Nadrenii, wreszcie Anschluss Austrii i podział Czechosłowacji to przykłady agresywnych działań naszego zachodniego sąsiada. O narastaniu napięć międzynarodowych świadczyć mogą ponadto wojna domowa w Hiszpanii i zaangażowanie się w ten konflikt głównie państw o ustroju totalitarnym , zajęcie Albanii przez Mussoliniego , oraz wzrost siły militarnej ZSRR i plany wojenne Józefa Stalina.

Sytuacja międzynarodowa Polski była szczególnie niekorzystna z uwagi na jej położenie geograficzne oraz spory terytorialne z sąsiadami. Doświadczenia okresu rozbiorów i czterech lat I wojny światowej zapowiadały iż ziemie nasze ponownie staną się teatrem działań zbrojnych. Już Marszałek Piłsudski (zm. w 1935r.) zdawał sobie sprawę z zagrożeń wynikających z tej sytuacji mówiąc: „Polska siedzi na dwóch stołkach. To nie może trwać długo. Musimy wiedzieć z którego naprzód spadniemy i kiedy.” Podpisywane układy i pakty nie zapobiegły atakowi ze strony sąsiadów ani pomocy od naszych zachodnich sojuszników. Warto tutaj przypomnieć, że 1 września 1939 roku Rzeczpospolita miała ważny układ o nieagresji z ZSRR (podpisany na 3 lata w 1932 roku, przedłużony w 1934 roku na kolejnych 10 lat), deklarację o niestosowaniu przemocy podpisaną na 10 lat z III Rzeszą w 1934 roku, gwarancje niepodległości ze strony Francji i Wielkiej Brytanii z marca i kwietnia 1939 roku, oraz układ sojuszniczy z tą ostatnią z 25 sierpnia 1939 roku. Widząc rosnące niebezpieczeństwo wojny od kwietnia do sierpnia 1939 roku mocarstwa pracowały nad paktem zbiorowego bezpieczeństwa, lecz zakończyły się one fiaskiem ze względu na rozbieżność interesów stron, wzmożoną aktywność dyplomacji niemieckiej i radzieckie plany eksportu komunizmu na zachód Europy. Propozycje niemieckie przystąpienia Polski do paktu antykominternowskiego w zamian za zgodę na przyłączenie Wolnego Miasta Gdańska, oraz tzw. „korytarz” z czasem przerodziły się w stanowcze żądania , lecz dla Polaków były nie do przyjęcia. W przemówieniu w parlamencie ówczesny minister spraw zagranicznych Józef Beck mówił: „Słyszę żądanie aneksji Gdańska do Rzeszy, z chwilą, kiedy na naszą propozycję, złożoną dn. 26 marca wspólnego gwarantowania istnienia i praw Wolnego Miasta nie otrzymuję odpowiedzi, a natomiast dowiaduje się następnie, że została ona uznana za odrzucenie rokowań – to muszę sobie postawić pytanie, o co właściwie chodzi? Czy o swobodę ludności niemieckiej Gdańska, która nie jest zagrożona, czy o sprawy prestiżowe, czy też o odepchnięcie Polski od Bałtyku, od którego Polska odepchnąć się nie da! (…) Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na okres pokoju zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę, wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.” Nie ulega jednak wątpliwości, iż w tym konflikcie nie chodziło jedynie o jakąkolwiek część Polski, nawet Gdańsk lecz o dominację w całej Europie i świecie.

Od 23 marca 1939 roku trwała w Polsce „cicha mobilizacja”, która ogółem miała objąć około 2,1mln przeszkolonych w latach 1921-1939 rezerwistów. W miesiącu lipcu nastąpiło nasilenie powołań lecz pomimo to do końca sierpnia udało się skoncentrować i uzbroić zaledwie 60 % powołanych (około 1,2mln żołnierzy). Powołania nie ominęły także mieszkańców Leżajska, którzy najczęściej swoje przydziały otrzymywali do Jarosławia. Mieszkańcy miasta z niepewnością oczekiwali informacji, których źródło stanowiły nieliczne radioodbiorniki oraz działania władz. Decyzją władz administracyjnych w połowie sierpnia powstał Komitet Obrony Cywilnej, a mieszkańcy przystąpili do prac mających wzmocnić obronność miasta. Dwukrotnie wieszano zarządzenie o powszechnej mobilizacji: 30 i po odwołaniu ponownie 31 sierpnia, ale nie wszyscy zdołali dotrzeć na miejsce formowania swoich jednostek. Po wybuchu wojny, w pierwszych dniach września w Leżajsku zapanowało gorączkowe podniecenie, a z oddali słychać było nadlatujące samoloty. Pierwszy niemiecki nalot na miasto siłami 11 samolotów miał miejsce 4 września i spowodował stosunkowo niewielkie straty materialne z uwagi na wysoki pułap lotu. Jego celem były zabudowania klasztorne oo. Bernardynów, tory kolejowe i stacja, oraz mobilizacyjny punkt poboru koni znajdujący się na Placu Targowym. W wyniku bombardowania śmierć poniosło 9 osób, a częściowemu zniszczeniu uległ m.in. dom państwa Szczęków w okolicy dworca kolejowego.

Już 3 września pojawili się w mieście pierwsi uciekinierzy ze Śląska wywołując panikę wśród miejscowej ludności, a w kolejnych dniach uciekinierów przybywało. Od 7 września przez Leżajsk wycofywały się za San oddziały polskiego wojska, wraz z którymi ewakuowano także leżajskie urzędy i policję. Pod przewodnictwem księdza Czesława Brody powstała Społeczna Straż Obywatelska, której zadaniem było zapewnienie porządku w mieście. Do 13 września rano stacjonował pod Kuryłówką 1 batalion 54 pułku piechoty zabezpieczający most na Sanie. Leżajsk nie ucierpiał z powodu działań zbrojnych, gdyż najważniejsze kierunki ataku wojsk niemieckich wiodły na południe od miasta (Rzeszów- Przeworsk- Przemyśl- Lwów), oraz na północ (Mielec- Nisko- Janów Lubelski). 12 września wieczorem pojawił się pierwszy patrol niemiecki poszukujący stolarza Fryderyka Keipra, będącego prawdopodobnie niemieckim konfidentem.

Pamiętać należy, iż ponad 30% mieszkańców przedwojennej Polski stanowiły mniejszości narodowe, w tym około 900 tysięcy Niemców. W większości przypadków sympatyzowali z III Rzeszą, a współpracując z niemieckim wywiadem tworzyli tzw. V kolumnę. Na naszym terenie Niemcy zamieszkiwali w dawnych koloniach: Gillershof w Leżajsku, Dornbach w Tarnawcu, Konigsberg w Woli Zarzyckiej i niemal wszyscy w czasie wojny współpracowali z okupantami. Niemieckie oddziały dokonały licznych zniszczeń w mieście, a także rabowały mienie mieszkańców, głównie narodowości żydowskiej. W tym procederze uczestniczyli także miejscowi volksdeutsche, Ukraińcy i mieszkający w bliskim sąsiedztwie Polacy. W pierwszych dniach okupacji ożywiła się ludność ukraińska stanowiąca około 20 % ogólnej liczby mieszkańców, a jej działalność miała często charakter antypolski. Przed wojną w odczuciu Polaków była raczej lojalna wobec Rzeczpospolitej, a jej życie kulturalno- religijne koncentrowało się wokół cerkwi w Leżajsku oraz biblioteki i czytelni „Proświta”. W sierpniu 1939 roku utworzono Komitet Narodowościowy, z miejscowym popem – proboszczem parafii unickiej Jerzym Kiktą, a ludność ukraińska zaczęła coraz częściej ulegać nacjonalistycznym ideom głoszonym przez ukraińską inteligencję. Ukraińcy objęli za zgodą Niemców wiele stanowisk w urzędach na terenie miasta i tworzyli policję współpracującą z niemiecką żandarmerią. Ostentacyjny lojalizm i współpraca ludności ukraińskiej była na rękę okupantowi, lecz nie oznaczało to, że Ukraińcy mogli liczyć na wzajemność ze strony Niemców. Stanisław Kisielewicz przytacza wydarzenie, którego był świadkiem:
„Przeżyłem dużą satysfakcję, gdy pewnego dnia rozmawiałem przed domem z Ukraińcem Leonem Kiszakiewiczem, który na widok nadchodzącego „Ortskomendanta” z wyciągniętą ręką wykrzyczał „Sieg Heil”. Szwab uderzył go w twarz rycząc, że żaden „untermensch” nie będzie profanował niemieckiego pozdrowienia.”

Szczególnie tragiczny los spotkał Żydów z Leżajska i okolic. W pierwszych dniach okupacji spalono synagogę, a część ludności z podręcznym bagażem wypędzono za San, rabując przy tym najcenniejsze rzeczy. Żydowskie domy wykonane z drewna rozebrano na opał, a w pozostałych dokonano przeróbek szukając przy okazji ukrytych kosztowności. Wprowadzono obowiązek znakowania odzieży opaską z gwiazdą Dawida, zmuszano do ciężkich darmowych prac (np. odśnieżanie placów i ulic, brukowanie rynku macewami z pobliskiego kirkutu).
W Leżajsku utworzono Wojskową Komendę Miasta i przystąpiono do wprowadzania nowych regulacji prawnych. Powołano nowe władze , wprowadzono godzinę policyjną, rozwiązano Straż Obywatelską, wprowadzono zakaz posiadania broni, mundurów i radioodbiorników, obowiązek rejestracji zwierząt hodowlanych i zakaz ich nielegalnego uboju, a także oddawanie obowiązkowych kontyngentów. Spośród wpływowych mieszkańców wybrano grupę zakładników, którzy mieli być gwarancją lojalności Leżajszczan. Dla swoich potrzeb Niemcy zajęli budynki szkolne, część pomieszczeń klasztornych oo. Bernardynów, oraz wiele mieszkań w rynku i w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Rozpoczął się trwający niemal pięć lat okres okupacji naznaczony wielkimi wyrzeczeniami, głodem, biedą i poświęceniem. Okupacji, która wyzwoliła w mieszkańcach naszego miasta wiele aktywności i odwagi graniczącej wielokrotnie z heroizmem, a przejawiającej się w tworzeniu konspiracyjnych organizacji politycznych i militarnych, oraz komórek tajnego nauczania. Wielu Leżajszczan walczyło w regularnych formacjach na różnych frontach II wojny światowej oddając życie za wolność naszej Ojczyzny. Części udało się przeżyć okres wojny, lecz niejednokrotnie byli prześladowani przez nowe komunistyczne władze Polski.

W przededniu 70 rocznicy wybuchu wojny winniśmy pamięć zarówno bohaterom kampanii wrześniowej, obrońcom Tobruku, zdobywcom Monte Cassino, ofiarom obozów i masowych pacyfikacji, jak również więźniom sowieckich więzień i łagrów, oraz polskim oficerom zamordowanym przez NKWD w 1940 roku.

Bibliografia:
Bartnik Piotr, Kosiarz Jerzy, Dekanaty leżajski i sokołowski w latach okupacji hitlerowskiej, Przemyśl 1992.
Czubiński Antoni, Dzieje najnowsze Polski do roku 1945, Poznań 1994.
Józef Hampel, Lata okupacji hitlerowskiej na Leżajszczyźnie [w:] Dzieje Leżajska, pod red. J. Półćwiartek, wyd. II poszerzone, Leżajsk 2003.
Kisielewicz Stanisław, Od Leżajska do Łodzi, Łódź 2007r.
Larendowicz Zbigniew, Konspiracja antyhitlerowska. Leżajsk 1939-1944, Leżajsk 2000. (maszynopis)

W dniu 28 maja 2008 roku minęła 65 rocznica masakry mieszkańców przez okupanta hitlerowskiego w naszym mieście Leżajsku. Był to najtragiczniejszy dzień we współczesnej historii miasta.

Okupacja niemiecka w Leżajsku i okolicy zaczęła się miedzy 10 a 13 września 1939 r. po wycofaniu się żołnierzy Armii „Kraków” i wkroczeniu wojsk niemieckich. Okupant hitlerowski utworzył z części ziem polskich Generalną Gubernię z siedzibą w Krakowie, a część włączył do Rzeszy. W myśl wcześniejszego porozumienia Ribentrop-Mołotow ziemie położone na wschód od ustalonej linii demarkacyjnej zostały włączone do ZSSR. Linia ta przebiegała 11 km od Leżajska w kierunku wschodnim. Po zajęciu Leżajska przez oddziały niemieckie ujawniła się V kolumna z inż. Weissbrottem na czele /był geodetą zatrudnionym przez władze województwa lwowskiego/, który oficjalnie powitał w dniu 15 września delegację armii niemieckiej. Współpracę z Niemcami podjęli również mieszkańcy pochodzenia ukraińskiego. Leżajsk wszedł w skład starostwa jarosławskiego. Utworzony został posterunek żandarmerii niemieckiej, policji granatowej i ukraińskiej, który miał siedzibę w budynku sądu.
W pierwszych dniach okupacji tj. 3 listopada, doszło w Leżajsku do pierwszych aresztowań. Aresztowano kwiat leżajskiej inteligencja: księży, nauczycieli i urzędników miejskich. Zostali oni przewiezieni do Rzeszowa, gdzie poddano ich przesłuchaniom i okrutnym represjom. Następne aresztowania przeprowadzono: w lutym i sierpniu 1940 r., czerwcu i sierpniu 1941r., kwietniu 1942 r. oraz w następnych latach okupacji. Większość aresztowanych zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych. Niektórzy ponieśli śmierć. Szacuje się, że śmierć w obozach poniosło około 40 mieszkańców Leżajska.

Ucierpieli również mieszkańcy pochodzenia żydowskiego. Większość Żydów wysiedlono za San, na tereny zajęte przez Armię Czerwoną, w kierunku na Sieniawę. Pozostałych zmuszano do ciężkich robót publicznych w mieście. Umieszczono ich w utworzonym getcie. Przy wszelkich okazjach likwidowano pojedynczo i grupowo. Po utworzeniu obozu przejściowego w Pełkiniach, tam ich wywieziono, a następnie wymordowano. Część mieszkańców getta wymordowano w lesie pod Wierzawicami, podczas wywożenia do Bełżca.i

Mieszkańcy Leżajska i okolicy od początku okupacji tworzyli tajne podziemne organizacje: SZP, ZWZ-AK, NOW, BCh, które prowadziły walkę z okupantem hitlerowskim.
27 września 1939 r. w Leżajsku powstała organizacja Służba Zwycięstwu Polski /SZP/, przemianowana 13 listopada 1939 roku na Związek Walki Zbrojnej, /ZWZ/, a od 1942 AK. Placówka nr 2 ZWZ-AK. należała do obwodu Łańcut, podokręgu Rzeszów, okręgu Kraków. Na czele Obwodu Łańcuckiego stali: kpt. Henryk Puziewicz ps. „Niedźwiedź” do 1943,i kpt. Ernest Wodecki ps. „Szpak” do 29.06.1944 r. Komendantami Placówki nr 2 kolejno byli: inż. Rudolf Jaszowski ps. „Lampart”, zastępcą Jan Kisielewicz ps. „Wilga”, Stanisław Niezgoda ps. „Serb”, zast. Stanisław Makosik ps. „Krzysztof”, Tomasz Maruszak ps. „Szarski”.

Na początku października 1939 r. powstała następna konspiracyjna organizacja pod nazwą „Armia Narodowa”, która przebierała różne nazwy: Organizacja Wojskowa Stronnictwa Narodowego, Narodowe Oddziały Wojskowe, a lipcu 1941 r. przekształciła się w Narodową Organizację Wojskową. Komendantami Obwodu NOW w Leżajsku byli kolejno: plut. rez. kaw. Ludwik Więcław ps. „Śląski”, ppor. Leon Janio ps. „Łaski”, por. Kazimierz Krawiec ps. „Jelniański”, ppor. Zbigniew Larendowicz ps. „Wicher”. Po scaleniu NOW z ZWZ-AK w połowie 1943 r. oddział przyjął nazwę „Oddział Ojca Jana NOW-AK” z por. Franciszkiem Przysiężniakiem ps. „Ojciec Jan”.ii

Działały również oddziały Batalionów Chłopskich.
W terenie istniały doskonałe warunki do działalności konspiracyjnej. Kompleksy leśne dawały działającym oddziałom schronienie i bezpieczeństwo. W pobliskich Zakładach Chemicznych „NITROZA” w Sarzynie, Niemcy zorganizowali magazyn zdobycznej broni w ZSRR. Oddziały placówek NOW, ZWZ-AK z Leżajska i Woli Zarczyckiej organizowały akcje na ten magazyn, które kończyły się przejęciem broni i amunicji. Zdobyta broń rozprowadzana była po okolicznych oddziałach partyzanckich i służyła do działalności zbrojnej przeciwko okupantowi. Zaopatrywano w broń inne oddziały partyzanckie działające w okręgu krakowskim. Mieszkańcy Leżajska i okolic solidaryzowali się z tymi ugrupowaniami, świadcząc pomoc w postaci żywności i zakwaterowania.
Główną przyczyną pacyfikacji miasta Leżajska było zabicie konfidenta w lesie „na Stojadłe”.

Wydarzenie to wpłynęło na zorganizowanie przez okupanta akcji w dniu 28 maja 1943 roku. Był to najtragiczniejszy dzień dla mieszkańców Leżajska. W nocy z czwartku na piątek 27/28 maja 1943 r. przybył na stacje kolejową pociąg wojskowy, którym przyjechał batalion żołnierzy SS. Natychmiast zostali oni przetransportowani na obrzeża miasta, gdzie zajęli wyznaczone pozycje. Do pomocy samochodami przybyła żandarmeria niemiecka z Rzeszowa, Jarosławia, Łańcuta, Sokołowa, Rudnika, Przemyśla oraz kompania „kałmuków”. Na rogatkach miasta rozładowywano samochody aby nie zastraszyć mieszkańców, a przywiezionych żołnierzy rozmieszczono na określonych posterunkach. Do pacyfikacji użyto również miejscowy posterunek granatowej policji i ukraińskiej. Ogólna liczba zgromadzonych żołnierzy oceniana jest na 2500 do 3000. Widziano również oddział konny, który stał w okolicach Chałupek /dzisiejsze ulice: Opalińskiego, Kraszewskiego/. Miasto zostało szczelnie zamknięte między godziną 2400 a 300 nad ranem. Było podzielone na rejony wzdłuż ulic: Klasztorna, Sanowa, Rzeszowska, i tor kolejowy od „czerwonego mostu” do Lipiii. Stanowiska żołnierzy były tak rozstawione, aby miały wzrokową kontrolę terenu przed i za. Około godziny 300 nad ranem miasto było już otoczone, a u wylotu ulic rozstawione były stanowiska z karabinami maszynowymi. Rozstawienie posterunków było tak szczelne, że nawet „mysz” nie mogła się przedrzeć się przez ten kordon. Oddziałami dowodzili Arno Dopke i Frantzem Schmidt, Ross, Schwarz, Schmidchen, Klarenbach , Müller, Brunsen.

Wraz ze wschodem słońca wyszły na ulice patrole żandarmerii, a gestapo przystąpiło do realizacji pacyfikacji miasta. Dokonywano rewizji domów według opracowanego wcześniej planu i aresztowano mieszkańców i przechodniów. O godzinie 500 wkroczono do domu Państwa Jaszowskich, położonego przy ulicy Wałowej. Rudolf Jaszowski ps. „Lampart”, założył Placówkę AK w Leżajsku i był jej Komendantem /batalion 39 Pułku Piechoty AK „Ziemi Leżajskiej”/. Dokonano rewizji szukając broni i dokumentów organizacji podziemnej. W międzyczasie bito i maltretowano, nie pozwalając mu się ubrać, a następnie aresztowano go. Wraz z nim aresztowano: żonę Annę, brata Edmunda i siostrę Helenę. Aresztowanych poprowadzono do budynku sądu grodzkiego. Po drodze zatrzymano się przy budynku Państwa Bauerów. Aresztowanym kazano położyć się na ziemi. Grupa żandarmerii udała się do mieszkania członka AK Antoniego Wojnara, gdzie przeprowadzono rewizję. Jego nie zastano w domu. W czasie rewizji zdemolowano mieszkanie. Po przeprowadzonej rewizji u Antoniego Wojnara , aresztowanych zaprowadzono na dziedziniec sądu. Aresztowany został także zastępca placówki nr 2 Jan Kisielewicz ps. „Wilga”. Inna grupa gestapowców wkroczyła do domu Markiewiczów. W momencie wkraczania gestapowców na posesję, Zygmunt Markiewicz i Karol Kisielewicz zdążyli się ukryć na strychu w gołębniku. Od matki Zygmunta Stanisławy Markiewicz zaczęto domagać się ujawnienia miejsce pobytu mężczyzn. Kiedy tego nie uczyniła to okrutnie ją pobito, a następnie zastrzelono na progu domu. Przy swoim domu została zastrzelona także Antonina Czajka, u której przebywał Mieczysław Kozyra. Krzyknęła „Mietek uciekaj”. W czasie jego ucieczki został on postrzelony w brzuch, a następnie zaniesiony przez aresztowanych do sądu. Tu na oczach aresztowanych zastrzelono go. Marian Kozyra zdołał uciec i znalazł schronienie w dole kloacznym u Marii i Michała Deców.3 Stefan Babiarz najpierw ukrył się w zbożu, a następnie podejmując próbę ucieczki został także zastrzelony. Następny dramat rozegrał się w obejściu rodziny Gdulów, gdzie schronił się Bogusław Buś. Widząc zbliżających się żołnierzy Franciszek Miś, który łupał drzewo w obejściu Gdulów zaczął biec w kierunku zabudowań. Zaczęto za nim strzelać. Jeden z pocisków trafił w żołnierza niemieckiego stojącego przy furtce Szkodzińskich. Niemcy zapewne myśleli, że są ostrzeliwani i dlatego ostrzelali zabudowania Gdulów i ich obrzucili granatami. Dom i budynki gospodarcze stanęły w płomieniach. Edward Gdula wyprowadził z płonącego domu chorych Agnieszkę i Michała Gdulów. Bogusław Buś. Zbigniew Buś i Stanisław Białkowski próbowali uciekać. Niemcy złapali Bogusława, pobili go, a następnie wrzucili żywcem w płomienie. Podobny los spotkał Franciszka Misia. Zbigniew Buś dostał się do obozu, a Stanisław Białkowski wyszedł na wolność.iv Do gaszenia ognia biegł z wodą członek straży pożarnej Władysław Gieleciński, którego aresztowano i zaprowadzono do budynku sądu.

Tego ranka słychać było strzały w różnych rejonach miasta. W dzielnicy Podklasztor aresztowano 15 mężczyzn, których ustawiono pod murem klasztornym do rozstrzelania. Przeor Klasztoru OO. Bernardynów O. Leonard Dec zwrócił się z prośbą do Niemców o zaniechanie zamiaru, cudem ocaleli. Zostali odtransportowani na dziedziniec sądu. Musieli iść z podniesionymi rękami, przy tym okrutnie byli bici. Wcześniej został podstrzelony przy furcie klasztornej kilkuletni Józef Matuszko, który zmarł od odniesionych ran.
Podczas ucieczek na ulicach miasta zostali zastrzeleni: Marcin Opaliński, Stanisław Flisa, Bogusław Buś, Antonina Czajkę, Stefan Babiarz, Jan Kasprzak, Michał Martula, Mieczysław Kozyra, Stanisława Markiewicz, Franciszek Banaś, Jan Dubas, Franciszek Miś, Michał Kondraczuk. Był to dzień targowy. Przybywających do Leżajska mieszkańców z okolicznych wsi wpuszczano, ale nikogo nie wypuszczono.
Przeprowadzono także aresztowania wśród urzędników magistratu. Stanisław Gwóźdz pełnił funkcję głównego księgowego. Widząc co się dzieje na ulicach wahał się z pójściem do pracy. Udał się jednak do pracy po godzinie 800 , na wezwanie sąsiadki Niemki, która pracowała razem z nim. Jednocześnie otrzymał informację o możliwości jego aresztowania. Jednak poszedł. Dalsze wydarzenia wspomina jego córka„…o godzinie 1000 udałam się do biura Ojca. Widziałam tam jak Niemcy przeszukiwali biurka pracujących tam Polaków. W czasie rewizji gestapowcy nic nie znaleźli. Wtedy do pomieszczeń biurowych weszli szef gestapo Dopke i jego zastępca Schmidt z listą w ręku, wyczytali nazwiska, w tym mojego Ojca i kazali mu wyjść na korytarz pokoju, na którym było już kilku innych pracowników. Tam legitymowali ich i rewidowali dokładnie, następnie odwieźli samochodem do sądu, gdzie przebywało już kilkaset osób. Byłam świadkiem aresztowania mojego Ojca. Bardzo płakałam, Wtedy Dopke stwierdził, że mój Ojciec jest bandytą. Miałam przynieść wiadomość mamie i braciom, a ja nie wracałam. Kiedy przybyłam i opowiedziałam co się stało wszyscy zaczęli płakać i modlić się. Mama przygotowała paczkę żywnościową i lekarstwa dla Ojca. Miałam nadzieję, że mu podam, gdy go zobaczę…”v Jednocześnie gestapowcy przeprowadzali rewizję w domu Stanisława Gwoździa i u innych osób aresztowanych. Nic nie znaleziono.

Tymczasem na dziedzińcu sądu zgromadzono około 300 osób. Około godziny 1100 rozpoczęto przesłuchania osób aresztowanych według przygotowanej listy imiennej przez sąd wojenny. Odbywało się to w jednej z sal sądu, w której przy piecu ustawiony był parawan, za którym przebywał konfident. Każdy wchodząc do sali musiał głośno wypowiedzieć swoje nazwisko i imię. Z parawanu konfident wysuwał rękę wskazując palcem, do której grupy aresztant ma być przydzielony. Jeżeli pokazywał jeden palec oznaczało wypuszczenie na wolność, dwa palce do obozu, a trzy palce oznaczały śmierć. W ten sposób podzielono aresztowanych na grupy. Miedzy rozstrzelaniem a wypuszczeniem i wywiezieniem trwały jeszcze przetasowania „…przyszli do naszej celi 3 i zabrali wszystkie kobiety, które przeniesiono do celi nr 2. Marię Depowską, Helenę Jaszowską, ps. „Sylwia” zabrali z naszej celi Tadeusza Nizińskiego, Stanisława Gwożdzia, po chwili przeprowadzono następne dwie kobiety, a to Baranową i służącą Zawilskiego Józefa i zabrali Czesława Marchuta…”vi. Po przeprowadzeniu selekcji nastała głęboka cisza. Ostatecznie decyzją sądu wojennego i po przetasowaniach skazano: 28 osób na śmierć, 9 do dyspozycji gestapo, około 18 osób wywieziono do obozu w Pustkowiu. Pozostałych, po pouczeniu zwolniono do domu. Wśród zwolnionych znalazła się żona „Lamparta” Anna Jaszowska. Dziewięciu aresztowanych gestapowcy załadowali na samochód skutych kajdankami i mocno pobitych: Rudolfa Jaszowskiego, Antoniego Lewickiego, Stefana Sośnickiego, Helenę Jaszowską, Łucję Baran, Marię Depowską, Edmunda Jaszowskiego, Antoniego Śliwińskiego i służącą domu Zawilskich i wywieziono pod eskortą na posterunek gestapo do Jarosławia.Spośród wymienionych :Rudolf Jaszowski został zamordowany w podziemiach jarosławskiego Gestapo w dniu 16.06.1943 r. Maria Depowska została rozstrzelana w lesie widackim pod Jarosławiem. Przeżyli Antoni Lewicki i Łucja Baran.
Do obozu w Pustkowie wywieziono: Jana Zawadowicza, Edwarda Kubina, Józefa Gromaszkiewicza, Zygmunta Czyża, Zbigniewa Busia, Jana Deca, Kazimierza Węglarza, Franciszka Przybylskiego, Mariana Ożoga, Stefana Atamana, Jana Bauera, Bolesława Sośnickiego, Józefa Żabę, Władysława Kowalskiego, Józefa Garę i trzech mężczyzn o nie ustalonych nazwiskach.
Około godzinie 15:00 po pouczeniu „jak będziecie szkodzić państwu niemieckiemu, wszyscy zostaniecie rozstrzelani”, wypuszczono do domu. Wśród wypuszczonych była żona dowódcy placówki nr 2 w Leżajsku Anna Jaszowska.

Następnie zajęto się więźniami przeznaczonymi do wywiezienia na gestapo do Jarosławia, a następnie do obozu w Pustkowiu. Skazanych skuto po dwóch , a następnie załadowano na podstawione samochody. „… Ja /Antoni Lewicki/ byłem skuty z Edmundem Jaszowskim, Śliwiński Antoni był skuty z Sośnickim Stefanem, Rudolf Jaszowski był skuty sam, Helena Jaszowska wraz z Marią Depowską, Baranowa z tą nieznaną. Wyprowadzono nas z celi przed budynek sądu i postawiono pod ścianą zwróceni twarzą do muru, transport był już przygotowany…”vii. Kazano im siadać rozkrokiem. Była to pozycja niewygodna. Na każdym samochodzie znajdowali się żandarmi i cywile, którzy siedzieli na ławkach dookoła skrzyni samochodu. Uformowała się kolumna samochodów. Na przedzie jechał samochód osobowy z karabinem maszynowym, następnie samochody ze skazanymi, z tyłu również samochód osobowy z karabinem. Samochody wypełnione były gestapowcami i żandarmerią. Tak zawieziono ich do Jarosławia.

Około godziny 17:00 wyprowadzono z budynku Sądu Grodzkiego 28 skazanych na śmierć i uformowano kolumnę. Na przedzie jechał samochód, na którym ustawiony był karabin maszynowy gotowy w razie czego do strzału. Za samochodem szli skazańcy, powiązani trójkami ze związanymi rękami.Za nimi również jechał samochód z karabinem maszynowym. Po obu stronach skazanych kroczył oddział gestapo i żandarmerii. Mieszkańcy Leżajska stojąc na posesjach przy ulicy Mickiewicza wypatrywali swoich ojców, krewnych czy znajomych. „…W czasie przemarszu skazanych na śmierć przebywałam w ogrodzie mojej koleżanki Ali Woś (Ulfig) w sąsiedztwie sądu i stąd miałam dobry punkt obserwacyjny. Obie z Alą i jej mamą chciałyśmy podać teczkę z żywnością i lekarstwami przechodzącemu Ojcu. Nasze plany nie udały się, gdyż były niebezpieczne…”viii Prowadzono ich ulicą Mickiewicza, a później skręcili na Podzamcze, a następnie na skarpę położoną u podnóża Zamku Starościńskiego od strony wschodniej. Czekał na niej pluton egzekucyjny. Teren był szczelnie otoczony oddziałem gestapo i żandarmerii niemieckiej. Po godzinie 17:00 rozległy się salwy karabinów maszynowych. Rozpoczęła się egzekucja skazanych. Niektórzy stwierdzają, że egzekucja odbyła się o godzinie 17:45 . Na miejsce egzekucji przybyli potem członkowie rodzin pomordowanych. Zobaczyli straszny widok. Ciała leżały we krwi i były poturbowane. Krew była wszędzie, na ubraniach i na ziemi. W miejscu egzekucji rozlegał się w miejscu płacz, lament, wołanie po imieniu mężów, ojców, krewnych i głosy modlitwy za zamordowanych.

Od kul niemieckiego plutonu egzekucyjnego zginęli:
1. Jan Kisielewicz , oficer A.K.
2. Eugeniusz Niezgoda ,oficer A.K.
3. Czesław Marchut, oficer A.K., nauczyciel gimnazjum
4. Mieczysław Gebel-Ostrowicz, mjr W.P.
5. Tadeusz Niziński,żołnierz A.K., emerytowany major W.P.
6. Mieczysław Larendowicz, podoficer W.P., żołnierz A.K., urzędnik kolejowy
7. Marian Pomianowski, żołnierz A.K., uczeń gimnazjum
8. Jan Skiba, żołnierz A.K.
9. Stanisław Witkowski, żołnierz A.K., podoficer W.P.
10. Franciszek Wikiera, żołnierz A.K., kolejarz
11. Józef Błądek, żołnierz A.K., szewc
12. Krzysztof Zawilski, żołnierz A.K., chemik
13. Albin Zawilski, żołnierz A.K., student Politechniki Lwowskiej
14. Jan Tryczyński, murarz
15. Bronisław Sieńko, kolejarz
16. Dominik Szepelak, żołnierz A.K., murarz
17. Michał Posobiec, strażnik miejski
18. Mieczysław Lichtenberg, żołnierz A.K.
19. Wojciech Depowski, żołnierz A.K., nauczyciel
20. Augustyn Depowski, uczeń gimnazjum
21. Władysław Piziak, murarz
22. Michał Nowacki, rzemieślnik
23. Stanisław Gwóźdż, żołnierz A.K., urzędnik w magistracie, księgowy
24. Michał Łuszczak, żołnierz A.K., robotnik
25. Władysław Gieleciński, żołnierz A.K., stolarz
26. Kazimierz Raróg, robotnik
27. Józef Kasprzak
28. Edward Gdula, rolnik.ix
Na miejsce egzekucji przybył również ówczesny proboszcz ks. Józef Gorczyca, który odmówił żałobne modlitwy i pokropił ciała pomordowanych. Wracający gestapowcy z oględzin zgliszczy zabudowań Gdulów krzyczeli do znajdujących się bliskich osób rozstrzelanych Wieczorem oddziały pacyfikacyjne opuściły Leżajsk. Pozostały jedynie oddziały porządkowe, żandarmerii i gestapo, które świętowały w restauracji u Krystyny Szozda.
W dniu 28 maja 1943 r. Niemcy rozstrzelali łącznie Niemcy 41 osób, w tym na Podzamczu 28, 13 osób na ulicach, placach, polach i ogrodach.
W następnym dniu władze okupacyjne zezwoliły rodzinom pochować zamordowanych. Friedrich Keiper przygotował na tę okazję 45 trumien Gdy przyszła po trumnę żona Jana Kisielewicza, to on pokazał jej plik banknotów i stwierdził „bodaj jeden dzień w miesiącu mieć taki…”x Przy pochówku nie mogło być więcej niż 3 osoby z rodziny.
Ciała przewożone były w białych nie pomalowanych trumnach, po 5 na zwykłej towarowej konnej platformie. Za trumną podążali najbliżsi z rodziny. Ceremonia pogrzebowa trwała 4 godziny i została zakończona cichą modlitwą nad otwartymi mogiłami. Modlitwy prowadził proboszcz ks. Józef Gorczyca.
W czasie uroczystości pogrzebowej na cmentarzu pojawili się SS-mani i gestapowcy uzbrojeni w karabiny maszynowe i granaty. Na cmentarz wszedł szef gestapo z Schmidtem z pistoletem w rękach i przyglądał się uczestnikom. Zapewne szukali dalszych ofiar. Po przeglądnięciu uczestników ceremonii pogrzebowej opuścili cmentarz.
Wydarzenia tego dnia były ogromnym wstrząsem dla wszystkich mieszkańców Leżajska. I tak pozostało po dziś dzień.
Burmistrz miasta mgr Kazimierz Jacewicz wstrząśnięty pacyfikacją miasta dostał zawału serca i zmarł.
W roku 1943 Niemcy przeprowadzili także pacyfikacje w innych miejscowościach, a mianowicie:
w Brzyskiej Woli gdzie rozstrzelano 54 mieszkańców / 4 Polaków i 50 Żydów/,
w Giedlarowej (7.05.1943 r. i 30.04.1994 r.) rozstrzelano 6 osób, a maj-sierpień 1943 r. 35 osób /Żydów/,
w Grodzisku Dolnym (01.12.1943 r.) rozstrzelano 3 osoby narodowości polskiej i kilku Żydów,
w Jastrzębcu (20.06.1943 r.), rozstrzelano 14 osób,
w Sarzynie (9.03.1943 r.), rozstrzelano 5 osób,
w Wólce Niedźwieckiej (16.06.1943 r.)przeprowadzono pacyfikację, ale aresztowanych „pouczono” i zwolniono do domu. Zginęli tylko ci, którzy chcieli uciec.
w Woli Zarczyckiej (20.06.1943 r.) rozstrzelano 76 osób,
w Zmysłówce ( marzec-lipiec 1943 r.)rozstrzelano 9 osób,
w Tarnogórze (31.12.1943 r.) rozstrzelano 2 osoby.

Bibliografia:
1. Andres Zbigniew, Z dziejów Leżajska i okolic, Rzeszów 1980 r.
2. Bojarska Barbara, Pacyfikacja w Leżajsku w dniu 28 maja 1943 r., Biuletyn GKBZ w P, Poznań 1968 r., t. XVIII.
3. Kużniar Kazimierz, W rocznicę pacyfikacji Leżajska, Almanach Leżajski, nr 3/83.
4. Urbański Juliusz, Por. „Lampart”, Almanach Leżajski, nr6/85.
5. Urbański Julian, Pacyfikacja Leżajska,28 maja 1943 r., Leżajsk 1998 r.
6. Relacje Zbigniewa Larendowicza żołnierz NOW ps. „Wicher
7. Wspomnienia: Danuty Kisielewicz, Antoniego Lewickiego, Władysławy Jedynackiej, Franciszka Dziwoty.xi

Przypisy:
1. Juliusz Ulas Urbański, Pacyfikacja Leżajska /28 maja 1943 r./, Leżajsk 1998 r., str. 14.
2. Relacja Zbigniewa Larendowicza, żołnierza N.O.W., ps. „Wicher”.
3. Juliusz Ulas Urbański, op-cit, str.14
4. Tamże, str. 21
5. Wspomnienia Pani Jedynackiej Władysławy, str.2 ./rękopis u autora/
6. Antoni Lewicki ps. „Tygrys”, Pacyfikacja Leżajska /28 maja 1943 r./, str. 1 /wspomnienia z dnia 2.03.1968 r. /kserokopia u autora/
7. Antoni Lewicki, op-cit, str.2
8. Jedynacka, op-cit, str.3
9. Wykaz rozstrzelanych z Pomnika straceń przy ulicy 28 Maja.
10. Biuletyn GKB Z w P, Poznań 1968 r., Zeznania Danuty Kisielewicz, str.90.

Dzieje miasta od powstania do zakończenia II wojny światowej.

1346 r. – pierwsza historycznie potwierdzona informacja o istnieniu Leżajska
1354 r.– Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławowi ze Strożyska – miasto Rzeszów z okolicą po Dąbrowę na północy, Czudec na zachodzie i wieś Leżajsk na wschodzie
21.12. 1397 r.– Leżajsk otrzymał prawa miejskie z rąk Władysława Jagiełły. Według dokumentów „Codex diplomaticus Poloniae”
1409r. – król Władysław Jagiełło ufundował w Leżajsku parafię
1394r. –  bp Maciej Janina do Leżajska i Przeworska wprowadził kanoników regularnych św. Grobu.
1439 r. – zarząd parafii oddano bożogrobcom z Miechowa
1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosławia herbu Leliwa, starostę generalnego ruskiego, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Początkowy okres w dziejach miasta i całej królewszczyzny był związany z rodem Jarosławskich herbu Leliwa, który otrzymał tę królewszczyznę w 100-letnią dzierżawę. Począwszy od końca XV w. rozwój miasta był hamowany przez wyniszczające najazdy Tatarów i Wołochów – w 1498, 1500, 1509, 1519 i w 1524 r.
1524 r.– po tragicznych wydarzeniach król Zygmunt I Stary wydał we Lwowie 23 września 1524 r. dokument, mocą którego przeniósł Leżajsk znad Sanu, na dzisiejsze, bardziej obronne miejsce, oddalone od poprzedniego o ok. 5 km w kierunku południowo-zachodnim, nadając mu jednocześnie nową nazwę: Leżajsk Zygmuntowski. Była to ponowna lokacja na prawie magdeburskim, która wraz z dogodnym położeniem na szlaku krzyżujących się dróg handlowych dała podstawę do ponownego rozwoju rzemiosła i handlu w mieście
1610 r.– wybudowany został pierwszy murowany kościół
1624 r. miasto zostało złupione i spalone przez wojska Kantymira Murzy
1618-1628 – wzniesiona została Bazylika z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego z Bnina(1581-1654) i jego żony Anny Opalińskiej z Pileckich, z wdzięczności za odniesione 14 sierpnia 1610 r. w Tarnawcu zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą zygwulskim Stanisławem Diabłem Stadnickim, który w tym roku napadł na Leżajsk.
1655-1656 – najazdy Szwedów, przemarsze i grabieże obcych wojsk zrujnowały gospodarkę miejską
Okres rozbiorów.
1772 r. w wyniku I rozbioru Polski, Leżajsk przeszedł pod panowanie
1772 r. działał tu cadyk Elimelech z Leżajska
1848 – w czasie Wiosny Ludów, powstaje Wolne Królewskie Miasto Leżajsk
1896-1900– wybudowanie linii kolejowej łączącej Leżajsk z Przeworskiem i Rozwadowem.
I wojna światowa po raz kolejny ciężko doświadczyła miasto. Walki pomiędzy wojskami austro-węgierskimi i rosyjskimi toczyły się bezpośrednio nad Sanem, ale wiele budynków (w tym kościół i klasztor OO. Bernardynów) ucierpiało w wyniku walki artyleryjskiej. Między 18 września a 10 października 1914 r. oraz między 5 listopada 1914 r. a 14 maja 1915 r. miasto znajdowało się pod okupacją rosyjską

Leżajsk w II Rzeczypospolitej
II wojna światowa
13 września 1939 r.– rozpoczęła się niemiecka okupacja miasta,
3 listopada 1939 r.– przed Świętem Niepodległości, przeprowadzone zostały aresztowania, głównie przedstawicieli inteligencji. Aresztowani zostali m.in. burmistrz T. Niziński, profesorowie gimnazjalni S. Gdula, W. Klimek, J. Gröger.
w sierpniu 1940 roku – kolejna akcja aresztowań Aresztowano m.in. ks. Czesława Brodę oraz płk. Stanisława Eustachiewicza (1.11.1883 – 5.01.1948 – Pułk. Korp.Sąd. W.P., b. więzień polityczny Oranienburga).
15 września 1939 roku Niemcy spalili leżajską synagogę
1941 r. –  350 Żydów zamknięto w gettcie,  i wielu zamordowano w egzekucjach na leżajskim cmentarzu.
1 maja 1942 r. getto zlikwidowano, część ludności przeniesiono do obozu przejściowego w Pełkiniach oraz do obozów pracy w Rozwadowie i Radymnie, a ok. 100 osób stracono na miejscu. Przy drodze z Leżajska do Wierzawic policja niemiecka rozstrzelała podczas II wojny światowej 22 Żydów. Niektórzy mieszkańcy Leżajska pomagali w getcie Żydom pomimo grożącej za to kary śmierci.
28 maja 1943 r. dokonano pacyfikacji miasta. W jej wyniku hitlerowcy rozstrzelali w podmiejskim wąwozie 43 mieszkańców Leżajska, w tym 28 członków leżajskiego ugrupowania AK.

27 lipca 1944 Leżajsk został zajęty przez wojska radzieckie.

• 1498, 1500, 1503, 1509, 1519, 1524 – najazd Tatarów.
• 1635 – olbrzymia powódź.
• 1655-1656 – najazd Szwedów.
• 1657 – najazd węgierskich oddziałów Jerzego Rakoczego II.
• 1672 – pożar miasta i ponowny najazd Tatarów.
• 1705, 1710, 1712, 1717, 1718, 1721 – katastrofalne pomory.
• 1768-1772 – grabież przez zaborcze oddziały ścigające wojska konfederackie (Konfederacja barska).
• 1809 – wojska rosyjskie korpusu księcia Golicyna dokonały rabunku w mieście i okolicy.
• 1811 – pożar drewnianych zabudowań miasta.
• 1812-1813 – rekwizycje żywności i paszy, kradzieże i rozboje wojsk rosyjskich.
• 1831 – epidemia cholery.
• 1846 – lata nieurodzaju, zaraza ziemniaka, epidemia cholery.
• 1873 – spłonęła rzeźnia miejska, wiosną powódź zniszczyła pola nad Sanem, latem plony zniszczyło gradobicie, epidemia cholery. Spłonęła północna część miasta, ratusz, szkoła.
• 1903, 1906 – pożar miasta.